Hāloa— ‘Ōlelo No‘eau #2052Mai ho‘omāuna i ka ‘ai o huli mai auane‘i ‘o Hāloa e nānā.Do not be wasteful of food lest Hāloa turn around and stare [at you].Do not be wasteful, especially of poi, because it would anger Hāloa.
E walaʻau kākou no … Hāloa!
Ma ka moʻolelo no Hāloa, hoʻi kākou i ke kumu o ka Lāhui Hawaiʻi. Aia i loko o kona moʻokūʻauhau he mau ʻike koʻikoʻi no Hāloa.
ʻO Wākea ka makua kāne o Hāloa. ʻO ka manaʻo o ia inoa ʻo Wākea, ʻo ia hoʻi ka lani nui laulā ma luna o kākou. ʻO Hoʻohōkūkalani ka makuahine o Hāloa. ʻO ka manaʻo o ia inoa ʻo Hoʻohōkūkalani, ʻo ia ke kau ʻana o nā hōkū ma luna ma ka lani. ʻO Papa ko Hoʻohōkūkalani makuahine, ʻo ia hoʻi ka ʻāina me ka honua.
Hānau maila ʻo Hoʻohōkūkalani i keiki, akā he keiki ʻaluʻalu, ʻaʻole e ola ana. Ua kanu nō nā mākua i kā lāua keiki i waho o ka hale, ma ka ʻaoʻao hikina, ka kahi o ka lā hiki.
ʻAʻole lōʻihi, ulu aʻela he wahi meakanu ma kahi hoʻokahi i kanu ʻia ai ke keiki i make. He hā lōʻihi ko ka meakanu, a he mau lau nui e kapalili ana i ka makani. Kapa ʻia ka meakanu ma muli o kēia mau mea ʻo Hāloanakalaukapalili. ʻO ke kalo mua loa nō ia.
Hāpai hou nō ʻo Hoʻohōkūkalani. A puni ka hāpai ʻana, hānau ʻia maila he keiki kāne. Kapa ʻia kona inoa no kona kaikuaʻana kalo. ʻO Hāloa ka Hawaiʻi mua loa.
ʻŌlelo ʻia no nā Hawaiʻi a pau loa, he mau mamo na Hāloa, he pua na kēia kupuna kahiko loa ʻo Hāloa. No kēia pilina ʻohana me Hāloa, pili pū kākou Hawaiʻi i ke kalo, i ka ʻāina, a i ke ao kūlohelohe holoʻokoʻa. ʻO nā meakanu, nā holoholona, a me nā mokupuni, ʻo ia nā kūpuna o ka Lāhui. He pilina kēia e mahalo a mālama mau ʻia.
He aha ka pilina o ke kalo me ke kanaka?
He ʻohana nō ke kalo a me ke kanaka. ʻO ke kalo ka mua, ke kaikuaʻana, a ʻo Hāloa ka pōkiʻi, ke kaikaina.
Ma ka ʻohana, alu mai kēlā me kēia lālā ma ka mālama ʻana kekahi i kekahi. ʻO ke kaikuaʻana ke mālama i kona kaikaina. ʻO ke kalo hoʻi ke kaikuaʻana, nāna e mālama i ke kaikaina (ʻo Hāloa kanaka) ma ka hoʻolako i ka ʻai. ʻO ke kalo ka ʻai a ka poʻe Hawaiʻi.
He kuleana nō hoʻi ko ke kaikaina ma ka mālama i ke kaikuaʻana. Ma kona ʻano he pōkiʻi, mālama ʻo Hāloa kanaka i kona kaikuaʻana ma ka mahi ʻai ʻana a me ka ʻai ʻana i ka meaʻai a ke kaikuaʻana e hoʻolako mai ai, ʻo kona kino kalo hoʻi. ʻAʻole hoʻi e ʻuhaʻuha i ke kalo.
ʻOiai he mau pua na Hāloa kanaka ka Hawaiʻi, ke hoʻomau nei kākou i ka ʻauamo i kona kuleana. Hoʻoulu a mālama kākou Hawaiʻi i ke kalo e like me ka hana a ke kupuna ʻo Hāloa kanaka.
Nani nō ka hopena o ka pilina o ka Hawaiʻi (ka mahi ʻai) a me ke kalo (ka ʻai), he hānai i ka poʻe. Ola ka Lāhui i kēia pilina ʻohana o ke kalo me ke kanaka.
He mau loina a ‘ōlelo i pili iā Hāloa
Ke hōʻole mai nei ʻo Hāloa.
Ke hui ka ʻohana a puni ka ʻumeke ʻai ma ka wā ʻai, ʻaʻohe hoʻopaʻapaʻa a namunamu, ʻaʻohe hana ʻino kekahi i kekahi ʻoiai ʻo Hāloa (ka ʻai) i mua o ka ʻohana, a he mau mea hoʻouluhua ia iā Hāloa. ʻO ka wā ʻai, he manawa leʻaleʻa e kamaʻilio ʻole ʻia ai nā mea koʻikoʻi a hiki i ka uhi hou ʻana i ka ʻumeke ʻai. “Ke hōʻole mai nei ʻo Hāloa” wahi a nā kūpuna, ʻo ia ka ʻōlelo aʻoaʻo i ka ʻohana, ʻaʻole e kamaʻilio i ia ʻano kumuhana.
Mary Kawena Pukui, The Polynesian Family System in Kaʻū, Hawaiʻi, 193
Lau kapalili. Lau kapalala.
He mau inoa ia o nā lau o ke kalo mua loa, ʻo Hāloa. I kekahi manawa, hoʻohana ʻia ia mau inoa ma nā mele.
(ʻŌlelo Noʻeau #1953)
Eia ua lani a Hāloa i pili ai ka hanu i ke kapu.
He ʻōlelo hoʻomaikaʻi a mahalo i kekahi aliʻi. Inā he pili ʻohana kekahi aliʻi iā Hāloa, he aliʻi nui nō paha, a kiʻekiʻe kona kūlana.
(ʻŌlelo Noʻeau #308)
Nā aliʻi o ke kuamoʻo o Hāloa.
He ʻōlelo no nā aliʻi i pili ma ka moʻokūʻauhau o lākou, iā Hāloa a me nā akua o ka wā kahiko.
(ʻŌlelo Noʻeau #2204)
