Kumukahi

Pehea e lako ai i ke kai?

Lako pono ka po‘e Hawai‘i i ke kai. I mea ke kai e pili ai nā kānaka i ko lākou akua. I mea ke kai e huaka‘i ai mai kekahi ‘āina a i kekahi aku. I mea ho‘i ia e le‘ale‘a ai. I mea e ho‘ōla ai i ke kino. I mea nō ho‘i e mālama ai i nā ‘aha.

He mana nui ko ke kai. ‘O ia ke kinolau o ke akua ‘o Kanaloa. Nui nā kinolau o Kanaloa. ‘O ka he‘e ‘oe, ‘o ka nai‘a ‘oe, a he nui hou aku nō. Kaulana ‘o Kanaloa i ka ho‘ōla a me ka ho‘omake pū. Ua maopopo le‘a ia ‘ano ‘elua i nā kānaka. Nui ka hō‘ihi i ke kai. Pule a ho‘okupu nā kānaka ma mua o ke komo ‘ana i ke kai.

He ala ho‘i ke kai no nā kānaka. ‘A‘ohe mokulele e like ho‘i me kēia wā. A no laila, ma ka wa‘a i holo ai i waena o nā mokupuni. Kau a‘e ka pule iā Kanaloa no ka palekana.

Puni nā kānaka i ka he‘e nalu, ka ‘au‘au, a me ka hoe wa‘a ma ke kai. I kēia wā, hoihoi kākou i nā hana kai e like ho‘i me ko kākou kūpuna. Pehea lā ka he‘e nalu ma Waikīkī i ka wā ma mua? He kanaka ‘au ‘Olumepika ‘o Duke Kahanamoku, a he loea ma ke kai. Ua ho‘opakele ‘o ia i ‘ewalu mau kanaka ma Kaleponi i ka huli ‘ana o ko lākou moku lawai‘a. Ma ka makahiki 1917, nāna i he‘e ma ka nalu lō‘ihi loa. Ua pae i ka nalu ma Kalehuawehe, ‘o ia ho‘i ke kai ma waho o Lē‘ahi. He‘e nō i ia nalu ho‘okahi a hiki i ke kai ma mua o ka Royal Hawaiian Hotel. Ua he‘e ma ‘ō aku o ho‘okahi mile. Ma ‘ō aku ho‘i ia o nā kahua pōpeku he 17!

He waiwai ke kai ma nā ‘ano like ‘ole. I mea ia e ho‘ōla ai, ‘oiai he lā‘au ho‘oikaika ia. Inu ‘ia ke kai no ka hehu ‘ana iā loko o ke kino. Pī kai ‘ia nā hale hou e nā kahu i mea e ho‘ola‘a ai. Na ke kai e pale aku i ka hale a me ka ‘ohana e noho ana i laila. ‘Ike ‘ia ke kai ma nā ‘aha kekahi. Iho nā hālau hula a me hui ‘ē a‘e o ia ‘ano i ke kai ma mua o ka hō‘ike nui. Komo nō nā kino i ke kai. I mea kēia kapu kai e ma‘ema‘e ai ka ‘uhane. He kōkua pū i ka ma‘ema‘e o ka no‘ono‘o. He kōkua pū nō ho‘i i ke kia o ka no‘ono‘o i ia hō‘ike. 

He aha hou aku nā pōmaikaʻi o ke kai?

Kohu pahu hau nunui ke kai. Ma laila ka i‘a a me ka limu e ikaika ai ko kākou kino. I ka wā ma mua, no ke kāne ke kuleana ‘o ka lawai‘a ma ke kai hohonu. No ka wahine a me ke keiki ke kuleana ‘o ka lawai‘a a me ka ‘ohi ma ke kai papa‘u. ‘A‘ole nui ka pōloli. Ua lawa ka ‘ai e hānai ai i ka po‘e o ke ahupua‘a.

No ka wahine lawai‘a mākaukau, ua ‘imi i nā pe‘ape‘a pōhaku ma kahi o ka lua ma ke ko‘a. He hō‘ailona kēlā o ka he‘e. Hou aku ka ihe i ia lua. ‘A‘ohe he‘e. Po‘i aku ka lima i ka ‘ili o ke kai a kani mai. Ke lohe ‘ia ia kani, ho‘i ka he‘e i kona lua. ‘O ka hou koke akula nō ia o ka wahine i ka he‘e ma mua o ka hiki aku i ka lua. Pēlā e lako kūpono ai ke ‘eke i ka he‘e no kona ‘ohana.

He aha ke ʻano o ka mea kanu i ke kai?

He mea‘ai nā mea kanu a me nā i‘a o ke kai. I mea ho‘i e mālama ‘ia ai nā ‘aha. I mea e ho‘ōla ai. I mea e ho‘okupu ai.

‘Ai pinepine ‘ia ka limu. Piha i nā wikamina a me nā minelala. ‘O ka limu manauea kahi la‘ana o ka limu e mau nei i kēia wā. Ulu ka limu manauea ma nā ko‘a o ke kai papa‘u. Na nā wāhine a me nā keiki i ‘ohi. I mea mikomiko e like me kā kākou i kēia wā. Ho‘okomo ‘ia ka limu manauea i ka poke.

I ka wā kahiko, ua ‘ohi ‘ia ka limu manauea me ka pahi ‘ohe. Ua ‘oki ke kānaka i ka limu ma ka pōhaku. Waiho ‘ia ka mole. ‘O ia ho‘i ka mole. Ma o ia hana e ulu hou a‘e ai ka limu. I kēia wā, ua kapu ka ‘ohi ‘ana i ka limu holo‘oko‘a. Kapu pū nō ho‘i ka ‘ohi ‘ana i ka limu i pu‘upu‘u i ka aka. Ma o ka aka e ho‘olaupa‘i ai ka limu.

‘O ka limu kala kekahi ‘ano. He lā‘au. Ke hehi kekahi i ke ko‘a, hana ‘ia ke kāpa‘i. ‘Ohi‘ohi a ku‘iku‘i ‘ia ka limu kala i kāpa‘i. Hamo ‘ia ia kāpa‘i limu i kahi moku. Emi mai ka ‘eha. ‘Ume ‘ia ho‘i ke ko‘a.
 

I mea ho‘i ka limu kala e ho‘oponopono ai i ka ‘uhane. Hukihuki nō ka ‘ohana i kekahi manawa. ‘Ohi nā kūpuna i ka mu‘o o ka limu kala. Noho nā lālā ‘ohana i ka lina poepoe. Hā‘awi ‘ia ka lima kala i kēlā me kēia lālā. A, pule ihola. Mihi aku, mihi mai. Kala aku, kala mai kekahi i kekahi. A laila, ‘ai ihola i ka limu. Pēlā i kapa ‘ia ai ka limu kala. Wahi a kahiko: He kala nō, a ho‘i ka pilikia.

Eia hou kekahi, ‘o ka limu pakaiea. Ua pili i ka līpahapaha. Wahi a ka mo‘olelo, ua hānau ‘ia ka ‘aumakua, he manō. I kona hānau ‘ia ‘ana, ua wahī ‘ia i ka limu pakaiea e kona makuahine, he kanaka, a lawe ‘ia i kai i ka makuakāne, he manō. I kēia wā, mau nō ke kaha ‘ōma‘oma‘o ma ka ‘ao‘ao o kekahi mau manō. ‘O nō ho‘i ke koena o ka limu pakaiea. 

He aha ke ʻano o nā iʻa o ke kai?

Nui nā ‘ano i‘a like ‘ole o ke kai. I ka wā ma mua, i mea‘ai nā i‘a a pau na kekahi. I mōhai kekahi. I ‘aumakua ho‘i kekahi e kōkua ai i ka ‘ohana.

Kākū
He i‘a lō‘ihi ke kākū. He waikālā ka waiho‘olu‘u. Kīko‘o mai kona ā, a wakawaka kona niho. Ulu a nui kekahi kākū: ‘eono kapua‘i ka lō‘ihi! Kaulana nō ke kākū. Ma Puna i Hawai‘i mokupuni, ‘ike nā kākū i nā kukui o nā moku lawai‘a i ka pō, a holo a kokoke. Ku‘i aku i ke ka‘ele. Pēlā e ‘ike ai nā lawai‘a no ke kokoke o ke kākū.

Eia hou kekahi mo‘olelo no ke kākū. A‘o kekahi mau lawai‘a i ke kākū. Hānai aku ka lima i ka i‘a. Hānai ‘ia aku ka ‘uala a me ka ‘ulu i ia i‘a. Hele a laka ke kākū. A laila, a‘o ka lawai‘a i ka ‘ohi ‘ōpelu. Kapa ‘ia ia kākū ‘o ia ‘o “Māmā ‘Ōpelu.” Ku‘i aku ka lawai‘a i ke ka‘ele o ka wa‘a a pohā mai ke kani. ‘Ō‘ili mai ‘o Māmā ‘Ōpelu, a hahai aku i ka wa‘a a i ke kū ‘ōpelu. Ho‘omoe ‘ia ka ‘upena i piha i ka ipu mo‘a wa‘uwa‘u. Holo ‘o Māmā ‘Ōpelu a puni ke kū no ka ho‘ohū i ka ‘upena. Hele a pili loa nā ‘ōpelu. Huki ‘ia ka ‘upena. Lālau aku ka lawai‘a i kekahi ‘ōpelu, a kīloi ‘ia iā Māmā ‘Ōpelu. He wahi mahalo mai ka lawai‘a i ke kōkua o ke kākū. Mau nō ia ‘ano lawai‘a ma Maui a hiki i kēia wā.

Kūmū
He ‘ula‘ula ke kūmū. ‘Ai ‘ia ma nā ‘ano like ‘ole: he maka, he pūlehu, he kaula‘i. I ka wā kahiko, mālama ‘ia ke kūmū ma ke ki‘owai. Mākaukau no ka ‘ai a ho‘okupu ‘ia aku paha.

Ho‘okupu pinepine ‘ia ke kūmū. He mōhai paha mai ke kahuna aku. Ho‘okupu ‘ia ma ka ho‘olana ‘ana i ka wa‘a. Ho‘okupu ‘ia ma nā ‘aha hula. I kekahi wā, i mea ho‘oma‘ema‘e ‘uhane. No nā kāhuna, he pani ke kūmū no ka pua‘a.

Manō
Nui nā ‘ano manō like ‘ole. Wahi a kahiko, ‘elua ‘ano nui. ‘O ka mua ka manō i‘a. ‘O ia ho‘i ka manō i ‘ai ‘ia. ‘O kekahi ka manō kanaka. He ‘aumakua ho‘i.

Kāka‘ikahi wale nō nā manō i ‘ai ‘ia. ‘A‘ohe weliweli o ia ‘ano manō. I kekahi manawa, hahai ia ‘ano manō i ka lawai‘a iā ia ma ke ko‘a. ‘Imi aku ia manō i nā i‘a a ka lawai‘a i kiloi ai. Ke loa‘a ka ‘i‘o o ka manō i‘a, kaula‘i a pūlehu ‘ia paha. 

‘O ka manō kanaka ka ‘aumakua. Wahi a kahiko, he manō ka makua kāne, he wahine ka makuahine. Inā he manō ka ‘aumakua, hānai aku ka ‘ohana i ka manō. Hānai ‘ia i ka ‘awa, ka mai‘a, a me ka ‘ulu. A laila, mālama ia manō kanaka i ka ‘ohana. Hā‘ule paha kekahi lālā ‘ohana i ke kai, na ka manō e halihali i ka ‘aekai.

Noho ia ‘ano ‘aumakua manō ma ke kapakai. Na lākou e pale aku i nā po‘ii‘a. Na lākou e mālama i nā lālā ‘ohana. He kahu ko kēlā me kēia ‘ohana. No ke kahu ke kuleana o ka hānai i ia manō. Pēlā e palekana ai ka ‘ohana i ke kai.

“No ka Manō ‘Ai Poi”
(unuhi ‘ia mai ka puke ‘o Hawai‘i Island Legends i kākau ‘ia e Caroline Curtis; na Mary Kawena Pukui i mo‘olelo)

“E nānā aku i kēlā manō!”

“Hō ka nui! He aha kona makemake?”

I nā kāne e hoe ana i Kona, ‘ike ‘ia aku ka manō nui e uhai ana i ka wa‘a. “He aha kou makemake, e ka manō ē?” i nīnau ai kekahi. “Maopopo paha iā ‘oe ē ke halihali nei i ka pa‘i‘ai i ka ‘ohana ma Kona? He ‘ai paha kāu i ka poi, e ka manō ē? Ei‘a!” ‘O ke kiloi akula nō ia ona i kahi pū‘olo i ia manō.

‘A‘ohe ‘ai o ia manō i ka pū‘olo, he pahu wale nō na‘e kona nuku. ‘Ike akula nā kāne i kona holo ‘ana i ke kapakai me ka pahu ‘ana aku i ia pū‘olo i ka po‘i ‘ana aku o nā nalu. Hākilo wale aku a nalo ihola. “‘Ano ‘ē,” wahi a ‘Aukai. “Kohu maopopo no ka loa‘a o ka pa‘i‘ai.”

“‘A‘ohe na‘e ‘ai,” i pane ai kekahi. “Ua ‘ike mua ‘ia aku anei ka pahu ‘ana o ka manō i ka ‘ai me kēlā?”

“No ke aha i hoihoi ai?” i nīnau hou ai ‘o ‘Aukai. “I hea aku nei?”

I kekahi pule aku, e hoe hou aku ana ia mau kāne mai Kohala i Kona me ka pa‘i‘ai. ‘Ō‘ili hou mai kahi manō. Pahu hou aku nō ia manō i ka pū‘olo i kapakai. ‘Ike ‘ia ia hana he mau manawa.

I kekahi lā, ho‘oholo ‘o ‘Aukai penei, “E noi‘i ana kēia no ia manō. Na ‘oukou e hoe i Kona me ka pa‘i‘ai. E kiloi aku i pū‘olo i ka manō e like me ka ma‘amau. Na‘u e hahai i kahi wa‘a li‘ili‘i me ka nānā pono i ka hana a ia manō me kahi pū‘olo.”

Hahai akula ko ‘Aukai wa‘a i ka wa‘a nui. ‘Ike ‘ia aku ke kiloi ‘ana o nā kāne i ka pū‘olo pa‘i‘ai. ‘Ike pū ‘ia aku ka lawe ‘ana o ka manō i kahi kahakai ma Kona. He kupaianaha nō kāna hana. ‘Ike ‘ia aku kahi ‘elemakule e iho ana i kai me ke kālele nui ‘ana i ke ko‘o. Hākilo ‘o ‘Aukai i ke ki‘i o ia ‘elemakule i ka pū‘olo, a ho‘i ‘o‘opa akula.

Hoihoi nō ho‘i! Pae aku ka wa‘a o ia kāne no Kohala, a hele nō ma ka ‘aekai. Hiki akula i ka hale a ia ‘elemakule i komo aku ai. “Hūī!” i kāhea a‘e ai. “Eia mai kahi makewai. I wai na‘u?”

Hiki ‘o‘opa mai ia ‘elemakule i ka puka. “Welina, e ke hoa,” i pane mai ai. “E komo mai. Mai e ‘ai. ‘Awa‘awa nō ka wai, he wahi kena nō na‘e koe.” Lālau ‘ia kahi huewai. Hā‘awi pū ‘ia ka ‘ai me ka i‘a. “Mai e ‘ai,” i ‘ōlelo hou mai ai.

‘Ai ihola ‘o ‘Aukai. ‘Alawa iho i ka hale li‘ili‘i, a ‘ike ‘ia ‘o ka ‘elemakule lāua ‘o kāna wahine wale nō kai noho ma laila. No‘ono‘o ihola. “‘Ono nō kēia ‘ai,” i ‘ōlelo aku ai. “Mahalo nui e Tūtū. Pehea, hana nui ka mahi ‘ana i ke kalo e ke po‘ohina ē?”

“Hana nui nō. ‘A‘ole na‘u,” i pane ai ia ‘elemakule. “A, ‘a‘ohe ‘ohana o nei kūlana kauhale nāna e lawe mai i ka ‘ai. Aia na‘e kahi hoa aloha ma ka hono. Na kahi manō aloha e lawe mai i ka i‘a. A, ho‘omaka iho nei i ka lawe mai i ka poi. Hala kekahi mau lā, lawe ‘ia mai kahi pū‘olo pa‘i‘ai na māua. Na‘u e ho‘owali i ka wai. A ei‘a maila ka poi ‘ono e ‘ai ‘ia nei.”

“No hea mai ka pa‘i‘ai a ka manō?” i nīnau aku ai ‘o ‘Aukai: ua maopopo paha i ia ‘elemakule?

            Pane mai ia ‘elemakule, “Na ke akua e ho‘olako mai.”

Ho‘i aku ‘o ‘Aukai i Kohala, a wehewehe akula i kāna i ‘ike ai. Piha nō ka po‘e i ke kāhāhā a me ka minamina. “Aloha nō nā tūtū,” wahi a lākou, “‘a‘ohe keiki aloha mālama iā lāua!” A, “Hō ke akamai o ka manō! Mai kēia mua aku, e nui ana kāna pū‘olo.”

A pēlā ihola. I ka hala ‘ana o nā mahina, hā‘awi ‘ia kahi pū‘olo pa‘i‘ai nui i kēlā me kēia pule ke hoe ka wa‘a i Kona. A kiloi ‘ia aku ka pū‘olo ma kahi o ke kapakai e noho ana ia pa‘a makule.

I kekahi lā, ‘a‘ohe ‘ō‘ili mai o ka manō. I kekahi pule a‘e, mau nō ka ‘ō‘ili ‘ole. “Na‘u e lawe aku i ka pa‘i‘ai,” wahi a ‘Aukai. A, ‘o ka hoe koke akula nō ia i kauhale o ka ‘elemakule. He hakahaka wale ihola kahi hale. ‘A‘ohe moena, ‘a‘ohe ‘umeke. Hele akula ‘o ‘Aukai i ke hoa kaiahome. “I hele mai no ke kipa aku i ka ‘elemakule no ia hale,” i ‘ōlelo ai me ke kuhikuhi aku.

“Ua hala ihola,” i pane ai ia hoa kaiahome, “a ua ho‘i aku kāna wahine i ka ‘ohana o kekahi kauhale.”

Ho‘i hou akula ‘o ‘Aukai i Kohala me ke kūkala i ka nūhou. “Pau pono ihola ka hana o kahi manō,” i ‘ōlelo iho ai. ‘A‘ohe ‘ike hou ‘ia o ia manō. 

He aha ko kākou kuleana?

Na ke kai e mālama mau mai iā kākou. I mea e lako ai ka ‘ai. I mea e mālama ‘ia ai nā ‘aha. I mea e le‘ale‘a ai.

Pehea na‘e e mālama ai i ke kai? Pehea e mālama ai i nā i‘a? Pehea e mau ai ka pilina i ke kai mai kahi hanauna i kahi hanauna?

Ma kekahi mau ‘ōlelo e mōakāka ai. ‘O kekahi, he ko‘a. ‘O ke ko‘a kahi noho o nā i‘a a me ka limu. He mālama ke ko‘a i nā i‘a. ‘O kekahi, he koa. ‘O ke koa kahi kumu ‘ōiwi ma ka nāhele. He ki‘eki‘e a he ikaika e like ho‘i me nā koa ‘a‘a i ka hakakā. No kākou kānaka, e kū mai ko kākou ‘ano koa e ‘a‘a ana i ka paio no ka pono o ke ko‘a ma ke kai. ‘O ke kūpa‘a ko kākou kuleana. Na kākou e mālama i ke kai e like ho‘i me ke ko‘a e mālama ana i nā i‘a o ke kai.