Ala Hele
Nā wāhine kiaʻi alanui o Nuʻuanu.
The women who guard the Nuʻuanu trail.
Hāpuʻu and Kalaʻihauola were supernatural women whose stone forms guarded the Nuʻuanu trail near the gap. It was around Kalaʻihauola that the umbilical cords of babies were hidden to ensure their good health.
— ʻŌlelo Noʻeau #2299

He aha nā loina i pili i ke ala hele?

Pehea ‘oe i hiki mai ai i ‘ane‘i i kēia lā? Inā ua hele wāwae, hehi ma ka paikikala, kalaiwa i ke ka‘a, a holo ma ka lio kiwi kahi paha, ua hahai paha ‘oe i kekahi ala hele. Hana ‘ia ka hapanui o nā ala hele i kēia mau lā me ke kā a me ke kimeki, a ho‘ohana ‘ia nā mīkini hou e hana i nā ala hele hou. No laila, he mea hou ia mea he ala hele? ‘A‘ole lā! He mea kahiko loa ia! ‘A‘ole i hele mau ka po‘e o mua ma ka ‘āina, akā he mea nui ke ala hele i ka po‘e kahiko a puni ka honua no ka huaka‘i ‘ana, ke kālepa ‘ana, a me ke ka‘i ‘ana o ka pū‘ali koa. Ua hu‘e ‘ia ho‘i kekahi mau ala hele i hana ‘ia he mau tausani makahiki aku nei! A he ‘ōnaepuni ala hele ko Hawai‘i, e like me ia mau po‘e kahiko ‘ē a‘e.

 

I ka wā kahiko, ua noho kekahi i uka, a ua noho kekahi i kai. He mahi‘ai kekahi, he lawai‘a kekahi. No nā ‘ohana, he pono nā kumuwaiwai o uka, e la‘a ho‘i me ke kumulā‘au no ka hale a me ka wa‘a, a pēia pū me nā lā‘au lapa‘au. He pono nā kumuwaiwai o kai, e la‘a ho‘i me ka pa‘akai a me ka mea‘ai. Kūkulu ‘ia nā ala hele e ho‘opili ai i ia mau wahi me ia mau kumuwaiwai. 

He aha ke ʻano o ka hana ma ke ala hele?

Na ka pōhaku e māka i ka palena o ke ala hele. Ho‘onohonoho moekahi ‘ia ia mau pōhaku i ala hele. I kekahi manawa, hiolo ia pōhaku a noho ma waena konu o ke ala hele. Ke hemahema a ālai ‘ia paha ke ala hele, hana nui ka hahai ‘ana o ka po‘e huaka‘i i ia ala hele. ‘O ka hana kūpono ka ho‘iho‘i ‘ana i ia mau pōhaku iā ‘oe e huaka‘i ana. I kēia wā, mau nō nā pōhaku ma nā palena o kekahi o nā ala hele hekehi. Mau nō ho‘i ka mālama ‘ana o ka po‘e ma ka ho‘iho‘i i nā pōhaku hemahema.

Eia hou kekahi hana o ka wā kahiko: huaka‘i ka po‘e ma ke ala hele i ka lā wale nō. Inā pēlā, mōakāka wale kahi e hele ai a me ka po‘e e hele pū ai. Pō‘ino ka huaka‘i ‘ana i ka pō. Maka‘u nō i ka pō‘ele‘ele a me ka po‘e a ‘uhane paha nona ka mana‘o hana ‘ino.

Nui ka hana a ka Mō‘ī Kamehameha I i mea e palekana ai nā ala hele a me kona wahi aupuni ma ka ho‘okau ‘ana i ke kānāwai nui—ke Kānāwai ‘o ka Māmalahoa (a Māmalahoe paha): “E hele ka ‘elemakule a moe i ke ala; e hele ka luahine a moe i ke ala; e hele ke keiki a moe i ke ala; ‘a‘ole mea pepehi wale iho.” Wahi a kekahi o ko kākou mau mea kākau mo‘olelo, ‘o ua kānāwai nei kekahi o nā kumu o kā Kamehameha na‘i ‘ana i ke aupuni. Aia ho‘i ia kānāwai ma ke kumukānāwai o ka moku‘āina ‘o Hawai‘i, a aia ia ma ka pihi māka‘i nō ho‘i. 

No ka nui o nā ala hele, komo paha kekahi i nā kahawai. Inā pēlā, akahele nā kānaka i ‘ole e pahe‘e i nā pōhaku pakika. Pō‘ino paha i ka ua nui, ma muli o ka hāne‘e o ka pōhaku, ma muli ho‘i o ka hānupa koke o ka wai. No ia mau kumu e huaka‘i ‘ole ai ka po‘e ma ia ‘ano wā.

He hana kūpono ka hele ‘ana ma ke ala hele wale nō. Keu ho‘i ke kama‘āina ‘ole i kekahi wahi. Aia paha nā wahi ko‘iko‘i o ka mo‘omeheu a me ka pili ‘uhane i kahi ka‘awale a i māka ‘ole ‘ia. No laila, ke hele ma ke ala hele wale nō, mālama ‘ia ‘oe a mālama pū ‘ia ia mau wahi.

He mea ma‘amau ho‘i ke aloha ‘ana o kekahi i kekahi ma ke ala hele. Nani ke aloha o ka wala‘au a me ka ho‘oka‘a‘ike no ke ala e hiki aku ana. 

He alanui ko kēia wā

Nui nā ala hele kaulana, nā ala hele e mau nei, nā ala hele o ka mo‘olelo wale nō. ‘O kekahi ala hele e kaulana nei, ‘o ia ke waiho ana ma ka pali ‘o Nu‘uanu e pili ana ko Ko‘olau me ko Kona ma O‘ahu. Ua pi‘i koke ia ala hele i ka pali, no laila, aia a hehi hemahema, pau. Eia kā, ua huaka‘i pinepine ko kākou kupuna me ka pū‘olo ‘ai a i ‘ole paha me ka hi‘ikua i ke keiki. ‘A‘ole he hana nui iā lākou.

Ua kapa ‘ia ke alanui ‘o Nu‘uanu no ka inoa o ka pali. Ma ka ‘ao‘ao Ko‘olau i noho ai ka pōhaku ‘o Kaho‘owahapōhaku. He o‘io‘ina ia, he wahi ho‘omaha ho‘i. Mai laila a‘e i pi‘i ai ka po‘e. Ma ia pi‘ina i ‘ike ‘ia ai kahi pua‘i wai aniani i kapa ‘ia ma nā inoa he nui e la‘a ho‘i me Waiaka, Kawaikilokohe, a me Kawaikilokanaka. I ka pi‘i hou ‘ana a‘e, hiki aku i ka pōhaku ‘o Kaipuolono. He hō‘ailona ho‘i o ka māhele kūnihi o ke alanui. Mai laila a‘e e hiki aku ai i Kapili, ka nuku o ka pali. Ma luna a‘e o Nu‘uanu i ‘ike ‘ia ai ‘elua wahine, ‘o Hāpu‘u lāua ‘o Kala‘ihauola. He mau pōhaku lāua  e kia‘i ana i ke alanui. Iā lāua i kau ‘ia a‘e ai nā pule e noi ana i ka palekana o ka ‘a‘e i ka pali. Mai Kapili aku i Kaholoakeāhole, a pēlā ihola nō i kou wahi huaka‘i.

Ma hope o kekahi mau makahiki, ua ‘oki ‘ia nā alapi‘i i nā māhele kūnihi loa o ke ala hele. A, kūkulu ‘ia kahi kālele no nā kānaka pi‘i mauna. Ma ka makahiki 1862, ho‘ākea ‘ia ia ala hele i alanui i hiki ke hele ‘ia e nā lio a me nā hoki e halihali ana i nā lau‘ai mai ka ‘ao‘ao Ko‘olau a i ka mākeke. A laila, ho‘omōhala hou ‘ia aku, ‘o ia ke alanui ‘o Old Pali Road. He alanui e holo ‘ia nei i kēia wā e nā hekehi, nā holo paikikala, a me nā holo peki. Uhi aku ia alanui i ke ala hele. A, ua wāwahi ‘ia nā wahi ko‘iko‘i he nui wale. Ua ho‘opihapiha ‘ia ‘o Waiaka i ka pōhaku a me ka lepo. Ua wāwahi ‘ia nā pōhaku ‘o Hāpu‘u lāua ‘o Kala‘ihauola ma ka ho‘ākea ‘ana i ia alanui. I kēia wā, kalaiwa kākou ma nā puka i ka mauna ma ke alaloa ‘o Pali.

‘O kēia ke ‘ano o kekahi hapa nui o nā mea a ko kākou kūpuna i kūkulu ai ma Hawai‘i nei. Wāwahi ‘ia i mea e kūkulu ai i kahi mea hou. ‘A‘ole na‘e ia he pilikia ‘ino i nā manawa a pau, akā ua lilo nā mea he nui ma muli o kēia ‘ano hana. A no laila, ‘o kekahi mea nui e ho‘omana‘o ai, ‘o ia nō ka mālama ‘ana i nā mea i ho‘oili ‘ia mai nā kūpuna mai no ka mea he waiwai ko laila. Oia mau nō kekahi huina nui o nā ala hele a me nā mea ‘ē a‘e o ia ‘ano, akā inā ‘a‘ole mālama ‘ia, e nalo honua ana.

‘O kekahi mea i koe o kēia mau ala hele i luku ‘ia, ‘o ia nō ke ‘ano o ka hana i kāu hele ‘ana i nā ala hele o kēia au. Pono nō ka hō‘ihi a me ke aloha. Inā launa ‘oe i kekahi malihini, e aloha aku iā ia. Inā ‘ike ‘ia kahi ‘ōpala ma ke ala hele, e lawe aku a kīloi. ‘O ia ke ‘ano o ka hana a ko kākou mau kūpuna, a he mea ho‘i ia e ola mau ana i loko nō o ka wāwahi ‘ia ‘ana o nā ala hele.