Kumukahi

He aha ka ‘aumakua?

Wehewehe ʻia mai ke ʻano o ka ʻaumakua ma kekahi ʻōlelo noʻeau—he “ʻano lani; ʻano honua.” No laila, ʻelua ʻano o ka ʻaumakua: he akua a he kanaka. He ʻohana ka ʻaumakua. He kupuna ia i make, a i hoʻi aku i ke ao o nā akua. A laila, hoʻi hou mai ia kupuna i ko kākou ao, ʻaʻole ma ke kino kanaka, akā ma ke kino ʻokoʻa. Kōkua, hoʻoulu, a aʻoaʻo ka ʻaumakua i kāna ʻohana.

He mau kino ‘aumakua

He holoholona a meakanu paha ke ʻano o ke kino o ka ʻaumakua. No kekahi ʻohana, he pueo paha kekahi ʻaumakua. Eia naʻe, ʻaʻole nā pueo a pau ʻo ko lākou ʻaumakua. ʻO ka pueo hoʻokahi wale nō i noho ʻia e ka ʻuhane kupuna, ʻo ia ka ʻaumakua. Aia a mālama a hoʻomana pono ʻia, a laila e paʻa mai ka pilina me ia ʻaumakua.

He aha ka pilina o ke kanaka me kona ‘aumakua?

ʻO nā ʻaumākua ka mea e hoʻopili ana i ke kanaka a me ka Pō. ʻO ka Pō, ʻo ia ke ao o nā akua me nā kūpuna i hala. He pōʻeleʻele ka Pō, he māʻamaʻama ʻole, a no ka Pō mai ke ao me nā meaola a pau. He ʻohana ka ʻaumakua, no laila, he pilina aloha ʻohana ko ke kanaka me ko ke ao akua.

ʻO ke ʻano o ka pilina o ke kanaka me ka ʻaumakua, he kōkua aku, kōkua mai, hāʻawi aku, hāʻawi mai. Hoʻomana a hānai ke kanaka i ka ʻaumakua me ka hana ʻole i nā hana e huhū ai ka ʻaumakua. He kiaʻi ka ʻaumakua. Kōkua ʻo ia ma ka wā pilikia, a e hoʻoulu a hoʻoikaika ʻo ia i ka ʻohana i ka wā kūpono. Pēlā ka hana a ka ʻaumakua i kāna ʻohana.

Pehea e mālama ‘ia ai ka ‘aumakua?

Na ke kanaka ka hānai ʻana i ka ʻaumakua. ʻO ka pule me ka mōhai ʻana i ka meaʻai no ka ʻaumakua, ua kapa ʻia he kaumaha ʻai. Nui nā ʻano mōhai kūpono: ʻo ka puaʻa, ka moa, ka ʻīlio, ka lūʻau a pēlā aku. Eia naʻe, ʻo ka mōhai ʻoi loa, ʻo ia ka ʻawa.

Ma ka mālama ʻana i ka ʻaumakua, ʻaʻole e ʻai a hana ʻino ka ʻohana i nā meaola o ke kino like me ka ʻaumakua. ʻO ia hoʻi, inā he manō ke kino o ka ʻaumakua, ʻaʻole e ʻai a hana ʻino ka ʻohana i nā manō. Pēlā e mahalo hōʻihi aku ai ka ʻohana i ka ʻaumakua.

Eia kekahi, makaʻala ka ʻohana ʻaʻole e ʻai i nā meaola pili i ka ʻaumakua. ʻAno like ka nānā ʻana o ke kino o ka puhi me ka ʻenuhe me ka loli, no laila i manaʻo ʻia ai he ʻohana ia mau meaola. ʻO ka ʻohana nona ka ʻaumakua he puhi, ʻaʻole lākou ʻai a hana ʻino i ka puhi, ka ʻenuhe, a me ka loli.

Pehea e mālama ai nā ‘aumākua iā kākou?

Hiki i nā ʻaumākua ke hōʻike mai i ko lākou manaʻo ma ka moeʻuhane paha, ma ke kamaʻilio pololei i ka ʻohana, a ma nā hōʻailona a ʻōuli paha. “Ke kau mai nei ka mākole,” ʻo ia kekahi ʻōlelo i pili i ke kū o ke ānuenue ʻulaʻula. No kekahi poʻe, he hōʻailona ia o ka makaʻala a kiaʻi ʻana mai o nā ʻaumākua.

He mau moʻolelo kā kākou mai ke au kahiko a mai ko kākou wā nō hoʻi, e pili ana i nā ʻaumākua. Eia kekahi moʻolelo no loko mai o Ka Nupepa Kuokoa. Ua hoʻopuka ʻia ma ka lā ʻewalu o Iune, MH 1906, ʻo “Moʻolelo ʻAu Moana” ka inoa. Pili ka moʻolelo i ka hana a nā ʻaumākua ma ke kōkua ʻana i ka ʻohana.

Eia Hou Kēia Moʻolelo ʻAu Moana

ʻO kēia moʻolelo ʻau moana ma lalo iho nei, ua loaʻa mai iā mākou mai kekahi makuahine i hilinaʻi ʻia, āna i lohe ai ma muli o ka loaʻa ʻana o kēia moʻolelo ʻau moana o Molokaʻi. Pēlā hoʻi ia e hōʻike ʻia aku nei no kēia ʻau moana.

I ka makahiki 1842, ua haʻalele akula kekahi ʻohana i ka mokupuni ʻo Niʻihau ma luna o ka waʻa, a holo aʻela no Kauaʻi. He ʻewalu ko lākou nui. ʻO nā poʻe o luna o ka waʻa, ʻo Lilimaikalani Kaonohilani ke kāne a ʻo Hinaaholo ka wahine. ʻO nā keiki, nā hūnōna a me nā moʻopuna ʻo ia ʻo Kaukaopuaikamakaokekai, Ululaulani, Kaopuaikamakaokekai, Hulimailani, a me ʻelua i poina nā inoa.

Ma waena o Niʻihau a me Kauaʻi, kahuli ihola ka waʻa. A ʻoiai he wā ia e pā ana ka makani me ka ikaika a e ʻōkū ana nā nalu nunui e poʻi iho iā lākou nei, ua hiki ʻole ke hoʻolana aʻe i ka waʻa. ʻO ka hola ʻumikūmākahi paha ia o ke awakea i huli ai ka waʻa. Ma hope o nā hoʻoikaika ʻana a holo pono ʻole e hoʻolana i ka waʻa, a ʻoiai nō hoʻi ke lawe loa ʻia nei lākou nei e ke kai, ua hoʻoholo ihola lākou nei e ʻau no Kauaʻi, inā naʻe e hiki. No Lilimaikalani a me Hinaaholo, ua hoʻolana iki lāua ma ka ʻaoʻao o ka waʻa e noʻonoʻo ana i kā lāua mea e hana ai. ʻO ke koena iho, ua piʻoloke a makaʻu a hoʻomaka e ʻau, e ʻāhaʻi ana kēlā a me kēia no kona ola iho, a e hoʻolohe ʻole ana i nā leo kāua mai nā mākua aku.

No Lilimaikalani a me kāna wahine, he hilinaʻi nō lāua i ka mana o nā ʻaumākua kahiko o nā kūpuna. No laila, hoʻomanaʻo nō lāua i loko o ka pilikia. A ʻo ka mea i ʻike ʻia, ʻo ia ka lele ʻana mai o kekahi manu pueo a kau pono ma luna o lāua nei. ʻĪ akula ke kāne i ka wahine, “Eia ke alahele o kāua, i pae kā hoʻi i ka ʻāina. E ʻau kāua.”

A laila, ua ʻau maila ma hope o ka manu e hoʻi ana no ka ʻāina. Ua ahiahi aku i kēia manawa i loaʻa ai i ka manu. Lele nō ka manu ma mua a ma hope aku nō lāua nei e ʻau ana hoʻi a hiki i ka naenae ʻana, a laila hoʻomaha iho. A hoʻi maila nō ka manu i kona manawa i ʻike mai ai iā lāua e hoʻolana ana, paʻi maila i ko Lili lae, a lele hou akula nō ma mua. Pēlā ko lāua nei alakaʻi ʻia ʻana e ka manu a pō wale ia lā. I ka wanaʻao, pae lāua i Nuʻalolo, a kau nō hoʻi ka manu i ka ʻāina maloʻo.

No Kaopuaikamakaokekai, ua ʻau like lākou, a ua loaʻa nā hoʻomālamalama Kalikiano iā lākou. Eia naʻe i ka hola o ka pōʻino, poina ke akua ʻoiaʻiʻo, lana wale aku nō i ke kai me ka maopopo ʻole iā lākou kā lākou mea e hana ai. A i ka hope loa, hoʻoholo ihola lākou e hoʻohuihui iā lākou ma ka nakinaki ʻana i ke kaula i ʻole lākou e kauliʻiliʻi a ʻau nō hoʻi, inā no ke ola a no ka make.

Pēlā lākou i ʻau ai a hiki i ka pō ʻana a aumoe nō hoʻi me ka ʻike ʻāina ʻole a me ka pōloli, makewai, a ʻano nāwaliwali mai. A i ia manawa i huli aʻe ai ʻo Kaopuaikamakaokekai a ʻī akula i kona mau hoa, “Ē, ua lohe wale nō hoʻi au he ʻaumakua manō ko nā kūpuna o kākou, ʻaʻole nō hoʻi e hewa ke hoʻāʻo kākou e ʻike i ka ʻoiaʻiʻo.” Hōʻole maila kona mau hoa no ka makaʻu o pau i ka ʻai ʻia e ka manō. Eia naʻe, ma hope mai, ua loli aʻela ko lākou makaʻu no ka manō a makaʻu iho o make, a ʻae akula i kā Kaopuaikamakaokekai. A ʻo ia nō hoʻi ko ia nei manawa i kāhoahoa aʻe ai no ʻelua manawa. A laila, ʻoʻolokū aʻela ka moana, a kuʻu nō hoʻi, pumehana ana ke kai, a pā ana ʻo Kaopuaikamakaokekai i ka pewa hiʻu o ka manō. Piʻi aʻela ka iʻa a ʻōkū ma mua o lākou nei. I ia wā i huli aʻe ai ʻo Kaukaopuaikamakaokekai a pane akula i kona mau hoa, “Eia ke alanui o kākou, no laila, ʻo wau ke paʻa aʻe iā ia nei, a paʻa mai nō hoʻi ʻoukou i ke kualā.”

Pau kēia mau ʻōlelo, ʻo ko ia nei paʻa akula nō ia i ke kualā o ka manō a ʻau akula nō hoʻi ka iʻa. I ka wanaʻao kēia hālāwai ʻana me ka iʻa. A ao aʻe nō hoʻi, ke lawe lā nō ka iʻa iā lākou nei.

A i ka ʻauinalā, hola ʻelua paha ia, pae akula lākou nei i Kalalau ma hope o ka ʻau ʻana i ka moana no iwakāluakūmāhiku hola, a waiho a make akula i ke anu. ʻO nā mea ʻelua ma waho aʻe o lākou nei, ua lawe ʻia nō e ka manō a pae i Hanalei i loko o ʻelua lā a ʻoi, ʻo lāua nā mea i nāwaliwali loa. ʻAʻole nō naʻe he ola i pōʻino. ʻEā, kupaianaha nō kā hoʻi nā hana a nā ʻaumākua!

He aha hou aku kahi hana a nā ‘aumākua?

Na ka ʻaumakua e kōkua, a na ka ʻaumakua hoʻi e hoʻopaʻi ke hana hewa ka ʻohana. I kekahi manawa, he ʻōmaʻimaʻi ke ʻano o ka hoʻopaʻi. ʻO ia hoʻi, inā ʻaihue paha ke kanaka i kekahi mea, hoʻopaʻi aku ka ʻaumakua me ka ʻeha a me ka pehu o ka lima o ke kanaka ʻaihue. Aia a hoʻihoʻi ʻia ka mea i ʻaihue ʻia, pau ka ʻeha.

Hoʻopaʻi weliweli ʻia ka poʻe ʻaʻe i ke kapu ʻo ka ʻai ʻole ʻana i nā holoholona like o ke kino me ko ka ʻaumakua. Aia he mau moʻolelo no ka poʻe i hana pēlā, a ua maʻi loa lākou. No kekahi poʻe i ʻino loa ka maʻi, make lākou i ia hoʻopaʻi ʻaumakua.

Inā ua hewa kahi hana a ka ʻohana, na lākou e mihi a hoʻoponopono. ʻO ka ʻānunu, ka lili, a me ka hoʻopunipuni, he mau mea ia e nāwaliwali ai ka pilina ʻohana. No laila, he mau kumu nō hoʻi ia a ka ʻaumakua e hoʻopaʻi ai.

A ʻupu aʻe kēia ʻano pilikia, ʻōlelo ʻia—Hoʻokahi nō lāʻau lapaʻau, ʻo ka mihi, ʻoiai, he mea nui loa ke aloha ʻana mai o nā ʻaumākua.

ʻO nā ʻaumākua ka pilina ma waena o kākou me nā kūpuna o ke au kahiko.

He mana‘o pāku‘i

Kamaʻilio ʻia ka ʻaumakua?
ʻOkoʻa ka manaʻo o ka poʻe no ke kamaʻilio ʻana e pili ana i ka ʻaumakua. No kekahi poʻe, kamaʻilio ʻia nō ka ʻaumakua i waena o ka ʻohana. He mea pilikino nō kēia ʻano ʻike, no laila, me ka ʻohana wale nō i hōʻike ʻia ai. No kekahi poʻe ʻē aʻe paha, kūkā ʻia ka ʻaumakua me ka poʻe like ʻole. Na lākou e hoʻoholo e kūkā kamaʻilio pēlā. No kekahi mau ʻohana ʻokoʻa, ʻaʻole kamaʻilio iki ʻia ka ʻaumakua.

Ke nīnau aku ʻoe e pili ana i ka ʻaumakua a mea like paha, ʻaʻole e mahaʻoi. ʻAʻole e nīnau i nā mea i pili ʻole iā ʻoe. Aia he manawa kūpono e nīele aku ai ʻoe. Aia a manaʻo ke kupuna ua kūpono ka manawa, a laila, pane mai ʻo ia i kāu mau nīnau. Inā paha kūpono ʻole ka manawa, ʻaʻohe nō ʻo ia pane iki aku.