Kupua— ‘Ōlelo No‘eau #694He kino pāpāluaA dual-formed person.Said of a supernatural being having two or more forms.
He mau mea kupanaha ko ke ao kūlohelohe e like me ka māmā a me ka ikaika o ka manō, a i ʻole, ka paʻa a me ka nui o ke kumu koa kahiko loa. E hoʻomoeā aʻe ʻoe i ka loli ʻana o kou kino ponoʻī a like me ka manō a i ʻole ke kumu koa. HIki ke heluhelu no ia ʻano kino pāhaʻohaʻo ma loko o nā moʻolelo Hawaiʻi kahiko, kahi i wehewehe ʻia ai nā hana kupanaha a nā kupua.
No ka mo‘o
ʻO ka moʻo laha loa ma Hawaiʻi, i ʻike pinepine ʻia ma ka pā hale a ma ka māla paha, he lizard, a he gecko kekahi inoa. Ua lohe anei ʻoe no kekahi ʻano moʻo, he moʻo kupua?
Noho ka moʻo kupua ma kahi o ka wai. Ke kaha kiʻi ʻia ka moʻo kupua, ua ʻano like kona nānā ʻana me ka ʻalakeka nunui. Weliweli a nunui ke kino o ka moʻo. He ʻelima anana a ʻoi ka lōʻihi, a ʻeleʻele paʻa ka ʻili.
Hiki iā ʻoe ke ʻike i kahi noho o nā moʻo. Inā hāmelemele nā meakanu ma kekahi māhele o ke kahawai, ma laila paha kahi noho o ka moʻo. He ʻōmaʻomaʻo hāmelemele hoʻi paha ka wai ma laila kekahi. ʻO ka melemele kekahi waihoʻoluʻu i pili i ka moʻo.
Aia hoʻi kekahi mau hōʻailona o ka moʻo. Noho ka moʻo nui ʻo Kihawahine ma Hāna, Maui, ma ka loko iʻa ma Haneoʻo. Inā aia ʻo ia i laila, uhi ʻia ka loko iʻa i ka huʻahuʻa. Ke hopu ʻia ka iʻa ma ia wā huʻahuʻa, he muʻemuʻe ka iʻa ke ʻai ʻia, ʻaʻole hoʻi ʻono.
No nā kinolau
He kinolau ko ka moʻo, ʻo ia hoʻi, loli ke ʻano o kona kino, a lilo i mea ʻokoʻa. He kino kanaka kekahi kinolau. I kekahi manawa, hoʻohana ka moʻo i kona kino kanaka no ka hana ʻāpiki ʻana i ka poʻe kaʻahele ma kona wahi.
Aia he mau moʻolelo no ka ʻōlala ʻana o ka moʻo ma kona kinolau wahine maoli. E kahi ana paha ʻo ia i kona lauoho, he hapa ʻeleʻele a hapa hina, me ka hoʻohaʻi pū ʻana aku i nā kāne e māʻalo aku ana. No Kihawahine, aia ma waenakonu o kona loko iʻa he pōhaku. ʻO Lauoho ka inoa o ia pōhaku, a ma laila ʻo ia i noho ai no ke kahi ʻana i kona lauoho.
Pili ʻohana kekahi mau meaola me ka moʻo.
• Nā ʻoʻopu, ʻelima ʻano iʻa noho kahawai
• Ka ʻīlio moʻo
• Ka moa melemele
• Ka nananana a me ke kuʻukuʻu
He aha ka hana a ka mo‘o?
He kiaʻi ka moʻo. Ma ke kahawai paha, ma ka wailele, a ma ka loko iʻa nō hoʻi, ma laila kahi o ka moʻo. ʻŌlelo ʻia hiki ke ʻoluʻolu ka moʻo, a hiki pū nō hoʻi ke mākonā. Eia kekahi haʻawina o nā moʻolelo e pili ana i ka moʻo, ʻo ia hoʻi, e noi ma mua o ke komo ʻana i ko haʻi wahi. E like me ke kiaʻi ʻana o ka moʻo i ka wai, pēlā kākou e mālama ai i ka wai a me nā meaola noho wai.
Ma loko o nā moʻolelo e pili ana i ka moʻo, wehewehe ʻia ke kumu o kekahi hiʻona ʻāina, a i ʻole, ke kumu o ka inoa o kekahi wahi. Ma ka moʻolelo no Māui me ka moʻo ʻo Kuna, wehewehe ʻia ke kumu o kekahi pōhaku ma ke kahawai ʻo Wailuku. Aia ma ka nuku o ia kahawai he pōhaku kohu waʻa ke nānā aku. ʻO Kawaʻaomāui knoa inoa, a ʻōlelo ʻia ʻo ko Māui waʻa nō ia. I uka o laila, aia he mau pōhaku nunui, he mau mea e koe nei i kēia wā e hōʻoia ana i ka hakakā ʻana a me ka lanakila ʻana o Māui ma luna o Kuna.
Ma kāna huakaʻi, hōʻea ʻo Hiʻiaka mā i Koʻolau, Oʻahu. Ma laila ʻo ia i hakakā ai me ka moʻo ʻo Mokoliʻi. Aia nō ke koe nei kona huelo i loko o ke kai ma Kualoa.
Hiki ke ʻike inā he moʻo ko lalo o ka wai. E hoʻolei aku ʻoe i lāʻī ma luna o ka wai. Inā piholo ka lāʻī i lalo a nalowale, mai komo i ka wai! He moʻo nō paha ko lalo!
No Kamapua‘a
He kupua kaulana ʻo Kamapuaʻa. Ma Maui ʻo ia i hānau ʻia ai, a nui nā moʻolelo no kāna mau hana ma nā mokupuni a pau o Hawaiʻi.
He lau nā kino
He mau kinolau ko Kamapuaʻa. He kanaka kekahi kino, a he puaʻa kekahi kino. Eia kekahi mau kino: humuhumunukunukuāpuaʻa, ʻuala, kukui, a me ka ʻamaʻu.
He aha ka hana a Kamapua‘a?
Kū ʻo Kamapuaʻa i ke ao kūlohelohe, ʻo ia hoʻi, he ʻaoʻao ʻāhiu kona. I kekahi manawa, he puaʻa ʻo ia, e ʻeku wale ana i ka ʻāina. Eia naʻe, i kekahi manawa, ʻike ʻia kona ʻaoʻao ʻoluʻolu a aloha ʻohana. Ma kona mau moʻolelo, ua ahuwale nā ikaika a me nā hemahema o Kama. Ma ko kākou ʻano he kanaka, ua loaʻa pū iā kākou he mau mea ikaika a hemahema kekahi. Eia kekahi laʻana o ka moʻolelo no Kamapuaʻa. He kino puaʻa ko Kama ma ia manawa, a aia ʻo ia me kona kaikuaʻana ʻo Kekeleiʻaikū.
Hana ihola kēia [Kekeleiʻaikū] i kā ia nei huli me ka manaʻo nāna ponoʻī iho nō e amo. Akā, makamae maila o Kamauluaniho no kona amo paka i ka huli. ʻŌlelo maila ʻo ia, "O hana, a na kō puaʻa nō e amo i ka huli." Minamina ihola ʻo ia i ua puaʻa nei āna. I maila nō ʻo Kamauluaniho, "Mai minamina ʻoe." A hana ihola ʻo ia a hoʻoili i ka huli ma ʻō a ma ʻaneʻi o ua puaʻa nei, e like me ka ʻōlelo a Kamauluaniho iā ia. A nakinaki nō hoʻi i ke kaula ma ka wāwae, a kaʻi akula i kahi o kāna māla ʻo Lāʻauhaele ka inoa, aia i uka o Kaluanui. a hiki lāua i laila, wehewehe aʻela ʻo ia i ka huli a pau i lalo, hele akula ʻo ia e nānā i ka mahi ʻai a ko lāua mau mākua, a me nā kānaka ma kahi kaʻawale aku mai kāna māla aku. A hoʻi mai ʻo ia, ua pau ka huli a lāua i ke kanu ʻia e ia nei, he hana ʻano ʻē kēia a ua puaʻa nei. ʻO kona kino hoʻi, ʻaʻole like me kona kino mua. No laila, manaʻo ihola ʻo ia, ʻaʻole kēia ʻo kāna puaʻa. Hele huli akula ʻo ia. A ʻaʻohe loaʻa, hoʻi maila ʻo ia a i ua puaʻa nei, hea ihola ʻo ia i kona inoa, "E Haunuʻu, e Haulani, ʻo ʻoe nō ia?" Nū aʻela ua puaʻa nei. Manaʻo ihola nō ia ʻo kāna puaʻa nō kā ia.
Hiki ke ʻike ma kēia mau moʻolelo ka like o ke kanaka me ke kupua. Eia hou kekahi, he mau moʻolelo e paʻa ana i ka mōʻaukala o ka poʻe a me ka ʻāina. Aia ma ka laʻana moʻolelo ma lalo kekahi hana kupanaha a Kama a me ka pili o ia hana i kekahi ʻāina.
Ko ia nei iho maila nō ia a hiki i Kaʻānaniʻau a hiki i Kaluaʻōlohe. Nānā iho ka hana i ka maiʻa, e kū ana mai ʻō a ʻō, ʻaʻole o kana mai nā maia. He maiʻa na nā aliʻi o Oʻahu nei. ʻOno maila kēia i ka maiʻa, kāhea aʻe ana kēia i nā kino puaʻa o ia nei e ʻai i ka maiʻa. ʻAi ihola a pau mai ʻō a ʻō, ʻaʻohe maiʻa koe. Hōʻano ʻē ihola kēia i ko ia nei kino, hele a wīwī. ʻO ka nui hoʻi o ka puaʻa, pau lākou i ka nalowale. Neʻeneʻe akula kēia a kokoke ma ka puka o ka hale o nā kiaʻi.
A ao aʻe, ala maila nā kiaʻi. I nānā mai ka hana, ʻaʻohe maiʻa koe, kūmākena ihola lāua. Hele aku lāua e nānā i ka mea i pau ai, a ua maopopo nō iā lāua, he puaʻa ka mea i pau ai. A loaʻa ihola kēia e moe ana, ʻōlelo aʻela kekahi, “Na kēia wahi puaʻa paha i ʻai.” Pane maila hoʻi kekahi, “ʻAʻole nāna. ʻO ka puaʻa auaneʻi na e pau ai, inā paha nāna, nui aʻe hoʻi ka ʻōpū. Hele nā wahi puaʻa ʻāwīwī, ʻaʻohe i pau iā ia.” Hahau ihola nō kekahi o lāua i ka lāʻau i ua wahi puaʻa nei. ʻŌlelo akula kekahi, “Makehewa kāu pepehi ʻana.” ʻAʻohe ona hoʻolohe mai, hou ihola i ke kua a kū, a ma ia pahu ʻana iā Kamapuaʻa i kapa ʻia ai ka inoa ʻo ia wahi a hiki i kēia wā ʻo Pahupahuapuaʻa.
ʻO Kamapuaʻa kekahi kinolau no Lono. He pili ko lāua i ka mahiʻai. ʻO lāua nā ao panopano e hoʻolako ana i ka ua no nā mahi ʻai. Kapa ʻia kekahi ʻano ao ua he “ao puaʻa.”
No Māui, ko Hawai‘i “Superman”
ʻO Māui kekahi ʻano kupua. ʻAʻohe ona kinolau, ʻo ia hoʻi, ʻaʻole ʻo ia hoʻololiloli i kona kino a lilo i meakanu a holoholona paha. He kino kanaka wale nō kona, akā, hiki iā ia nā ʻano hana kupaianaha, i hiki ʻole i ke kanaka maʻamau ke hana. He kōkua kā Māui hana i kona poʻe ʻohana, a he pōmaikaʻi no ka lehulehu.
He aha ka hana a Māui?
Aia i nā lāhui a pau o Polenekia nā moʻolelo no Māui. Ma Hawaiʻi, he wehewehe ia mau moʻolelo i nā hiʻohiʻona o ke ao kūlohelohe. Ma kekahi moʻolelo, ʻahele ʻo Māui i nā kukuna o ka lā, e hoʻolōʻihi ana i nā hola o ke ao, i lawa kūpono no nā hana a kānaka. Aia ma kēia moʻolelo ke kumu o ka māhele ʻana i ka makahiki ma ke kau a me ka hoʻoilo.
He mau ‘ōlelo no‘eau no Māui
Moʻa aʻela nō kā ka ʻalae huapī.
No ke kanaka pī, e hana ʻole ana a e kōkua ʻole ana iā haʻi. (ʻŌlelo Noʻeau #2159)
Ua moʻa ka maiʻa, he keiki māmā kā Hina.
Hoʻopau wikiwiki i ka hana o hopu ʻia auaneʻi kākou.
Pili kēia mau ʻōlelo noʻeau i ka moʻolelo no Māui a me nā manu ʻalae. ʻO ia mau manu wale nō kai ʻike i ka hiʻa ʻana i ke ahi. Kali ia poʻe manu ʻo ka holo ʻana o Māui mā i ka lawaiʻa, a laila, hoʻā i ke ahi. Pūlehu nā manu i ka meaʻai a ʻai wikiwiki. ʻIke maila ʻo Māui mā i ka uahi, a hoʻi maila i uka. Ua pio ʻē nō naʻe ke ahi, a nalowale aʻela nā manu. Ua ʻauʻa lākou i ka meaʻai moʻa a me ka hana ʻo ka hiʻa ʻana i ke ahi. (ʻŌlelo Noʻeau #2830)
Hoʻohanohano ʻia ʻo Māui a me kēia moʻolelo ma nā huaʻōlelo ʻo māuiili (equinox, like ka lōʻihi o ka pō me ke ao) a me māuikiʻikiʻi (solstice, ka pō lōʻihi loa a pōkole loa).
No laila, he aha ka ha‘awina o nā kupua no kākou?
He mau moʻolelo kupua nō paha ko kēlā me kēia lāhui o ka honua. He moʻolelo kaʻao paha kekahi, a he kohu ʻoiaʻiʻo kekahi, e wehewehe ana i nā hiʻohiʻona o ke ao kūlohelohe. He kupaianaha a kū i ka makakū nā moʻolelo kupua. He mea hoʻoulu iā kākou e kūlia mau i ka nuʻu. He hōkeo hoʻi ia e mālama ana i ka haʻawina koʻikoʻi. A he mea hoʻomaopopo mai i ke akamai nani loa o nā kūpuna, ka poʻe kahiko.
ʻO ke kupua kekahi kōkua no ka ʻike ʻana i ka pilina i waena o ke kanaka a me ke ao kūlohelohe, a me nā waiwai kūlohelohe e kiaʻi pono ʻia. ʻIke ʻia ka ikaika a me ka hemahema o nā kupua, ua like pū ka ikaika a hemahema o ke kanaka. Aia i nā moʻolelo kupua he kuanaʻike Hawaiʻi no kēia ola kanaka ʻana a me ka holomua i kēia mua aku.
