Hula— ʻŌlelo Noʻeau #1868Kuhi nō ka lima, hele nō ka maka.Where the hands move, there let the eyes follow.A rule in hula.
He aha ka hula?
‘O ka hula ka hō‘ike kino ‘ana i nā mana‘o o kekahi mele. Kuhi ka lima, nānā ka maka, au ka wāwae, a lewa paha ke kīkala ma ka hō‘ike ‘ana i ka mo‘olelo e ha‘i pōkole ‘ia ana ma ke mele. No laila, he kāko‘o ka hula i nā mele. I mea ho‘i ka hula e ho‘ohanohano ai a e ho‘omau aku ai i ko kākou mauli Hawai‘i.
Nā akua o ka hula
‘O kekahi o nā mo‘olelo mua loa no ka hula, ‘o ia ka hula ‘ana o Hōpoe lāua me Hā‘ena ma Puna, Hawai‘i. He mau hoa ho‘i ua mau mea nei no Pele lāua ‘o Hi‘iaka. Ma ia mo‘olelo i oli ai ‘o Hi‘iaka no nā ulu hala a me ka hula ‘ana o ka ‘āina ‘o Puna. Mau nō ke oli ‘ia o ke mele a Hi‘iaka i kēia wā nō:
Ke ha‘a lā Puna i ka makani
Ha‘a ka ulu hala i Kea‘au
Ha‘a Hā‘ena me Hōpoe
Ha‘a ka wahine
‘Ami i kai o Nanahuki lā
Hula le‘a wale
I kai o Nanahuki ē
‘O Puna kai kuwā i ka hala
Pa‘ē ka leo o ke kai
Ke lū lā i nā pua lehua
Nānā i kai ‘o Hōpoe
Ka wahine ‘ami i kai
O Nanahuki lā
Hula le‘a wale
I kai o Nanahuki ē
‘O kekahi o nā kula kahiko loa (‘o ka mua nō ho‘i paha) no ke a‘o ‘ana i ka hula, ‘o ia ho‘i ka mea i ho‘okumu ‘ia e Kapo i Kā‘ana ma Moloka‘i. Wahi a kekahi po‘e, ‘o Kapo ke akua mua o ka hula, a ‘o ia nō ho‘i kekahi ‘ano o ke akua hula ‘o Laka. No Laka, he akua o ka nahele o uka, kahi e ‘ohi‘ohi ‘ia ai nā lau no nā wehi hula. He mau akua hula hou aku, a he pili ho‘i ia mau akua iā Kapo me Laka paha.
ʻO wai ka poʻe hula?
Ua kuhi ‘ia ma mua, ‘o ke kāne wale nō kai hula i ka wā kahiko. Eia kā, ‘o nā ‘ano mea like ‘ole kai hula—‘o ka wahine ‘oe, ‘o ke kāne ‘oe, ‘o ke keiki ‘oe, a ‘o ka ‘elemakule ho‘i ‘oe. I ke au o ke Ali‘i Kalani‘ōpu‘u ma Hawai‘i mokupuni ma nā 1700 hiki hope, ‘o ka pēpē ne‘e ‘ole ka mea ho‘okahi wale nō i koi ‘ole ‘ia e hula. Inā he kolo ka pēpē, inā he hula. He kanawalu paha makahiki o Kalani‘ōpu‘u, a mau nō ho‘i kona hula!
I kēia wā, e like ho‘i me ka wā kahiko, komo ka po‘e a pau i ka hula. ‘Oiai he Hawai‘i ka hula, komo nā ‘ano lāhui like ‘ole i ka hula ma nā ‘āina like ‘ole o ka honua a puni.
Ka hālau
‘O ka hālau hula ke kula no ka hula. ‘O ia mea he “hālau,” he hale lō‘ihi nō ho‘i. He mau ‘ano hou aku o ka hālau, e la‘a me ka hālau wa‘a, ‘eā.
E like ho‘i me nā kula ‘ē a‘e, he wahi ka hālau e a‘o ai i ka ‘ike hou a e ho‘oma‘a ai i nā mākau hou. Nui hou aku ka ‘ike o ka po‘e hula ma waho aku o nā kuhikuhina lima a me nā au wāwae. A‘o ‘ia ka ‘ōlelo Hawai‘i e maopopo ai i nā mele. Ho‘opa‘a ‘ia nā mo‘olelo Hawai‘i, e like me ka mō‘aukala, nā mo‘olelo ka‘ao, a me nā mo‘olelo o ka ‘āina. Hana nā ‘ōlapa i kā lākou pa‘ahana pono‘ī iho nō, nā wehi, a me ka lole pū kekahi. Nui nō nā mea i a‘o ‘ia ma ka hālau hula.
He wahi ho‘i ka hālau e ha‘i mo‘olelo ai. He ola ko ka mo‘olelo ke hula ‘ia. No kekahi mau mo‘olelo, aia ke ola i ke mele hula wale nō. ‘A‘ohe lohe ‘ia ma kekahi wahi. No laila, he kuleana nui ko ka hālau hula ‘o ka ho‘omau ‘ana i nā ‘ike ku‘una.
Nā lula o ka hālau
Ma mua, ua mālama ‘ia nā kapu he nui i ke a‘o kūhelu ‘ana ma ka hālau hula. Ho‘okē ‘ia kekahi ‘ano ‘ai, e la‘a ho‘i me ka limu līpe‘epe‘e a me ka he‘e. Ma muli ho‘i o ka inoa, o “pe‘e” a “he‘e” paha ka ‘ike no ka hula mai ka haumāna aku, ‘a‘ole ‘ai ‘ia ia mau i‘a. Pāpā ‘ia ke ‘oki ‘ana i ka lauoho, ka miki‘ao, a me ka hulu o ke kino, i ‘ole e ‘oki ‘ia aku ka ‘ike. He mea nui ho‘i ka ma‘ema‘e o ke kino, no laila, he pono ka ‘au‘au a ma‘ema‘e. Pohō ka ma‘ema‘e o ke kino ke komo aku ma ka lole lepo, no laila, ‘o ka lole ma‘ema‘e pū kekahi koina.
Eia hou kekahi mau lula: ‘a‘ohe ‘ai pū o nā haumāna me ka po‘e o waho aku o ka hālau. ‘A‘ohe pane kīko‘olā i ke kumu. ‘A‘ohe hakakā. ‘A‘ohe ho‘ohalahala i ka hana a kekahi hālau. ‘A‘ohe ho‘oipoipo. Ma ka mālama ‘ana i nā kapu, ua pōmaika‘i nā haumāna i nā akua hula, ua pa‘a ho‘i nā ha‘awina, a ua ho‘oikaika a‘e i ko lākou mākaukau ma ka hula.
He la‘a loa ke kuahu o ka hālau. Ua ho‘ola‘a ‘ia no Laka me nā akua ‘ē a‘e o ka hula. Ma laila ho‘i i kau ai nā kinolau o nā akua. Inā mālama ‘ia nā kapu a pau, inā ho‘i holo pono nā ha‘awina a me ke a‘o i ka hula, ola nō nā kinolau o ke kuahu. ‘A‘ohe mae o ka maile, ka ‘ie‘ie, ka halapepe, ka ‘ōhi‘a lehua, a me ka palapalai paha. Ho‘oulu a ho‘opōmaika‘i ‘ia ho‘i nā haumāna e nā akua o ke kuahu.
I kēia wā, mau nō ka mālama o kekahi mau hālau i nā kapu ku‘una. Ho‘ohuihui kekahi mau hālau i nā a‘o ku‘una me nā lula o kēia wā nō. ‘A‘ohe like o nā pule, nā kuhikuhina lima, a me nā lelele wāwae ma waena o nā hālau a pau. No laila, he ‘oia‘i‘o ka ‘ōlelo a kahiko: “‘A‘ohe pau ka ‘ike i ka hālau ho‘okahi.” (‘Ōlelo No‘eau #203)
Nui nā kino o nā akua Hawai‘i. ‘O ia ke kumu i kapa ‘ia ai he “kinolau”—he lau nā kino. Eia kekahi mau kinolau o nā akua hula e mālama ‘ia ma ke kuahu:
- maile—ke kinolau o Laka me nā akua maile: ‘o Maileha‘iwale, ‘o Mailekaluhea, ‘o Mailelauli‘i, a ‘o Mailepākaha
- ‘ie‘ie—ke kinolau o Lauka‘ie‘ie
- halapepe—ke kinolau o Kapo
- ‘ōhi‘a lehua—ke kinolau o Laka lāua ‘o Kūka‘ōhi‘alaka; wahi a kekahi, ‘o ia wahine ho‘okahi nō
- palapalai—ke kinolau o Hi‘iaka
- paukū lama—ke kinolau o Laka; he hō‘ailona o ka na‘auao
Ua mālama pū ‘ia aku paha kekahi mau akua kūloko a me nā ‘aumākua o ka po‘e o ka hālau.
Nā kūlana
He mau kūlana ko ka hālau hula. ‘Oko‘a paha ka mana‘o a me nā kuleana o nā kūlana o kēlā me kēia hālau. Penei ihola:
| ‘ōlohe | ke kūlana ki‘eki‘e loa, ma ‘ō aku o ke kumu; he po‘ohina paha i mākaukau loa |
| kumu | ka mea nāna e a‘o a alaka‘i i ka hālau |
| po‘opua‘a | ka luna nāna e ho‘okau i nā kinolau i ke kuahu, nāna e ho‘opuka i ka mana‘o o nā haumāna i ke kumu, nāna e ho‘okō i ka ‘ōlelo a ke kumu |
| paepae | ke kāko‘o i ke po‘opua‘a |
| ho‘oulu | ka lālā nāna e mālama i ka maluhia, nāna e ho‘opihapiha i ka ‘awa ma ke kuahu |
| ho‘opa‘a | ka mea ho‘okani a oli ho‘i; na ka ho‘opa‘a e ho‘opa‘ana‘au i nā mele a me nā pule |
| ‘ōlapa | ka mea hula |
He pono ke mele no ka hula
‘A‘ohe mele, ‘a‘ohe hula. He mea pono ke mele no ka hula, ‘o ia ka mo‘olelo e hula ‘ia. ‘Oiai he lāhui poeko ka Hawai‘i, ua mākaukau ma ka haku mele no nā ‘ano mea like ‘ole: no uka, no kai, no ka ‘āina, no kānaka. He mele ko nā hanana like ‘ole. He mele ko nā ha‘awina na‘au like ‘ole. Ma ka hula e mohala ai ka mana‘o o ia mau mele. Eia hou, ‘a‘ole pono ka mea ho‘okani no ka hula. Ua lawa ka leo i mea ho‘okani.
Ma nā mo‘olelo kahiko, nānā nui ‘ia ka mākaukau ma ke oli, he ‘oi aku ho‘i ma mua o ka mākau hula. I ka wā ma mua, inā ua mākaukau ma ke oli, mākaukau pū nō ho‘i paha ma ka hula.
Nā inoa o nā ʻano hula like ʻole
I kēia wā, wae ‘ia ka hula ma ke kahiko a i ‘ole ka ‘auana. ‘O ke kahiko ka hula i pili i nā hula ku‘una. ‘O ka ‘auana ka hula o kēia wā. ‘O ia ho‘i nā hula e ‘auana aku ana mai ke ku‘una mai.
He mau inoa hou aku no kekahi mau ‘ano hula: ‘o ka hula pahu ‘oe (he hula kapu ia e ho‘okani ‘ia ai ka pahu), ‘o ka ‘ai ha‘a ‘oe (ha‘aha‘a ke kino a piha ‘eu), ‘o ka hula ‘āla‘apapa ‘oe (he kaila kahiko e ho‘okani ‘ia ai nā mea ho‘okani ku‘una wale nō), a ia ‘ano aku, ia ‘ano aku.
“ʻOhi ʻōpala”
‘Ohi‘ohi pinepine nā haumāna hula i nā lā‘au ma ka nahele no nā hō‘ike a me nā hanana nui. Inā e pi‘i ana nā haumāna hula i uka no ka ‘ohi ‘ana i nā palai a me nā pua paha, a nīnau ‘ia no kahi e hele ana, penei ka pane: “I ka ‘ohi ‘ōpala.” ‘A‘ohe ho‘opuka wale i kahi kiko‘ī e hele aku ana, a me ke kumu o ka huaka‘i. I mea kēia e hō‘alo ai i ka hopena kūpono ‘ole (e la‘a ho‘i me ka loa‘a ‘ole o nā lau kūpono a me ke kau ‘ana paha o ke anilā kūpono ‘ole). Ua like nō ho‘i ia hana me ka hō‘alo ‘ana o nā lawai‘a Hawai‘i ma ka ho‘opuka ‘ana no ka “holoholo” ma kahi o ka “hele i ka lawai‘a.”
Ma mua o ke komo ‘ana o ka haumāna hula i ka nahele o Laka, oli aku i ke noi no ke komo aku. Kapa ‘ia he mele kāhea e kekahi mau hālau. A laila, ‘imi ‘ia ka hō‘ailona o ka ‘ae a hō‘ole paha i ke komo.
Ua like ho‘i ke oli e noi ana i ke komo i loko o ka hālau hula, ‘oiai he wahi la‘a nō ka hālau. Inā ‘ae ‘ia ke komo, pane ke kumu ma ke mele komo. No kekahi hālau, ‘o ka ‘ēko‘a ka pololei. Ma ke mele komo e noi ai i ke komo, ma ke mele kāhea e ‘ae ai i ke komo. Inā ‘a‘ole ‘ae koke ‘ia ke komo, oli hou ka haumāna a hiki i ka ‘ae ‘ia ‘ana.
I mea e komo ai i loko o kahi la‘a, he pono ka mākaukau. Ke mākaukau, ua mālie ke ‘ano, ua kia ka no‘ono‘o, ua ma‘ema‘e ka na‘au. Me ka mākaukau e ho‘opa‘a pono ai i ka ‘ike a me nā ha‘awina a ke kumu e a‘o ai. He kuleana nō ho‘i ko ka haumāna i ke kumu a me nā ha‘awina i a‘o ‘ia. Pēlā ihola nō ka hālau hula.
He ʻoihana ka hula
‘A‘ole ‘o nā hula o Waikīkī ka maka mua o ka hula ma ke ‘ano he ‘oihana. I ka wā kahiko, ua noho nā kānaka hula mākaukau loa ma ke aloali‘i. Hānai a mālama ‘ia e ke ali‘i. Eia hou kekahi, ua kipa kekahi mau kānaka hula i ‘ō a i ‘ane‘i me ka hula i nā ‘ano anaina nānā like ‘ole.
Mālama ‘ia paha ka hō‘ike hula ma nā ho‘olaule‘a a me nā hanana nui. ‘O ka hanana nui loa ka hānau ‘ia ‘ana o ke ali‘i nui. ‘O ka hala ‘ana o ke ali‘i nui kekahi hanana e mālama ‘ia ai ka hula. Hula ‘ia aku nā mele inoa o ia ali‘i. ‘O kekahi hanana nui ke kipa ‘ana o nā malihini. He mea ma‘amau ka ho‘okipa a ho‘ohanohano ‘ana i ia malihini ma ka hula.
ʻAʻohe hula o Hawaiʻi?
Hana nui ka ho‘omoeā ‘ana iā Hawai‘i me ka hula ‘ole. Eia na‘e, ua pāpā ‘ia nō ka hula i kekahi wā. I ka helu ‘ia ‘ana o nā kānāwai e pāpā ana i ka pepehi kanaka, ka ‘aihue, a pēlā, helu pū ‘ia ka hula ‘ana i mua o ka lehulehu. He mea pelapela, na‘aupō, a pili kepalō ka hula i ka maka o nā mikioneli Kalikiano. Ua huli ke Ali‘i Wahine Ka‘ahumanu i ka ho‘omana Kalikiano. Nāna i kau ia kānāwai i ka makahiki 1830 me ka ho‘opa‘a pū ‘ana ho‘i i kānāwai e paipai ana i ka huli ‘ana o ka po‘e i ka Paipala Hemolele. Ho‘ohalahala ‘ia ka hula i nā leka i ho‘ouna ‘ia i nā nūpepa o ia au. I ka 1851, ua ‘āpono ‘ia he kānāwai e koi ana i laikini no ka hula i mua o ka lehulehu. Ma hope o kekahi mau makahiki, he $10 o ia laikini. No Honolulu a me Lahaina wale nō ia laikini. Pāpā ‘ia ‘a‘ole e hula i mua o ka lehulehu ma nā wahi ‘ē a‘e a pau.
Ma loko nō na‘e o ia mau palena, mau nō ka mālama ‘ana o nā hālau i ka hula ma nā mokupuni a pau. He malū, he hūnā na‘e ho‘i.
I ke au o ka Mō‘ī Kalākaua i ho‘olaha hou ‘ia mai ai ka hula, ‘o ia ka mua ma loko o nā makahiki he kanalima. Na kona aloha a kāko‘o piha i ho‘ōla hou i ka hula i waena o ka lehulehu. Kapa ‘ia ka ‘aha hula ‘o ka Mele Manaka o Hilo no Kalākaua. He ‘aha i hele nui ‘ia e nā ‘ano kānaka like ‘ole o ka honua nei a puni i kēlā me kēia makahiki.
Haʻina ʻia mai ana ka puana
He hō‘ike kino ka hula i nā mo‘olelo o kākou. Ho‘olaulā ‘ia nā hua‘ōlelo a me nā mana‘o o ka haku mele ma ka hula. Hō‘ike ka hula i ka nani o ke ao kūlohelohe. ‘Ike ‘ia ho‘i ka ha‘aheo i ko kākou kulaiwi ma ka hula.
Mau nō ho‘i ke kūlana ki‘eki‘e o ka hula. He mau lula a koina ko ka hālau hula. Pūlama ‘ia ka ‘ike i a‘o ‘ia i ka haumāna. Ahuwale ka lōkahi o ke kino, ka mana‘o, a me ka ‘uhane i loko o nā ‘ōlapa a pau e hula pū ana. He pono ka ikaika no ke komo ‘ana i ka hula. He ikaika ho‘i e pono ai nā ‘ano hana ko‘iko‘i a waiwai like ‘ole.
I mea e kelakela ai kou hula ‘ana, he pono ka ‘eleu, ka ikaika, a me ke kāohi kino ‘ana. Eia nō na‘e, he keu ho‘i ka hula ma ‘ō aku o ke kino wale nō. Aia a kō nā koina o ka hālau a me ke kumu, ho‘oulu ‘ia ka mauli o ka haumāna hula e Laka, e nā akua ‘ē a‘e ho‘i. Pēlā nō ho‘i e ho‘opi‘i ‘ia a‘e ai ka hula i kekahi pae pili ‘uhane ma ‘ō aku o ke a‘o, ma ‘ō aku o ka mākaukau o ke kanaka. He ola nō ho‘i hā!
