Kumukahi

E nānā i nā hō‘ailona

Aia ‘oe ma ka hekehi i ke Awāwa ‘o Waipi‘o ma Hawai‘i mokupuni. ‘A‘ohe kanaka kama‘āina, ‘a‘ohe alaka‘i (‘a‘ohe akamai). Ha‘alele aku i ke alahele kūhelu (‘auē ka hewa ē!) a ‘ike ‘ia kahi kumu me ka hō‘ailona penei, “Kapu, mai komo wale.” ‘Auē! He aha kāu hana? Holo pūpule i pakele ke ola? Kūpale aku i nā mea e kāpehi ‘ia ana? He kūpono anei kou kino ma laila?

Ma loko nō o ka maopopo ‘ole i ke “kapu,” ma ka hō‘ailona e ‘ike ‘ia ai ke kūpono ‘ole o kou hele ‘ana i laila.

No ke kapu, nui kona mau mana‘o e like ho‘i me nā hua‘ōlelo a pau. I kēia wā, ke ‘ike ‘ia ma kahi ‘īpuka, pāpā ‘ia ke komo ‘ana ma ia wahi. Eia na‘e, he ‘oko‘a ke kapu o kēia wā me ke kapu o ka wā kahiko.

I ka wā kahiko, ua ki‘eki‘e ke kūlana o kekahi mau ali‘i. No ia kumu i kapu ai ia ali‘i. Kapu nā mea a pau a ia ali‘i. Kapu kona hale. Kapu kona ‘umeke. Kapu kona kino. Kapu nō paha kona aka.

I mea e mālama ai i nā mea kapu, ua haku nā akua i nā kānāwai. E mālama nā kānaka i ia mau kānāwai. Kapa ‘ia he mau “kapu.” Kohu ‘ike pālua, ‘eā? Pili ke “kapu” i ke ‘ano o kekahi mea la‘a loa, pili pū nō ho‘i i nā kānāwai e mālama ana i ia mau mea. No laila, mālama nā kapu i nā mea kapu. Mōakāka anei?

Ka ho‘okō kapu

Ua hiki ke ho‘opa‘i ‘ia ka ‘a‘e kapu. ‘A‘e li‘ili‘i, ho‘opa‘i li‘ili‘i ‘ia. ‘A‘e nui, ho‘opa‘i nui ‘ia. Inā ‘aihue kekahi kanaka i ka mōhai na ke akua, ho‘opa‘i nui ‘ia nō. Inā komo kekahi i kahi noho o ke ali‘i kapu, ho‘opa‘i nui ‘ia nō ho‘i.

No laila, ma ka ho‘opa‘a ‘ana i ke kapu ma kekahi wahi, i mea ia kapu e mālama ai i ke ali‘i a me ka po‘e e ho‘opa‘i ‘ia paha no ke komo hewa ‘ana.

Na ke ali‘i nui e ho‘okō i ke kapu. Ua hiki ke pepehi a make kekahi no ka ‘a‘e i nā kapu nui. Ho‘okuleana ke ali‘i nui i nā hope ali‘i i ka ho‘okō kapu ma kekahi mau māhele o ka mokupuni. No nā haku, ‘o ia ho‘i ke alaka‘i o ka ‘ohana, nona ke kuleana o ka mālama i ke kapu ma ka ‘ohana. No nā kānaka pākahi ke kuleana o ka mālama kapu.

‘A‘ohe kānāwai, noa wale

‘O ka ‘ēko‘a o ke kapu ka noa. ‘A‘ohe kānāwai o ka mea noa.

No nā kānaka, he noa kekahi, he kapu kekahi. ‘O ka maka‘āinana ka po‘e ma‘amau. Ua noa. ‘O ke ali‘i nā alaka‘i. Ua kapu. Ua pili ka mo‘okū‘auhau o ke ali‘i i ke akua. ‘A‘ohe pili o ka maka‘āinana i ke akua. Mālama ‘ia ke ali‘i i ke kapu. Ma o ke kapu e lula ‘ia ai ka launa ‘ana o ka maka‘āinana me ke ali‘i.

He mana nui ē

No ke aha i kapu ai kekahi? No ke aha i noa ai kekahi? Pili i ka mana. No nā akua mai ka mana. Pili loa ka mana a me ke kapu. He kapu kekahi mea nui o ka mana.

He mana ko ka i‘a? ‘Ae, nui ka mana o ka moi i piha i ka hua. Nui ho‘i, he mau hāneli ana paha, nā i‘a o ia mau hua. Ke nui a‘e nā i‘a, he ‘ai na nā i‘a nui a i ‘ole na nā kānaka. No ia kuleana ho‘olako i nui ai ka mana o ka moi i ko lākou wā hānau hua. ‘O ia ke kumu o ke kapu ma ia wā. Ke kapu ka moi, he kapu i pāpā ‘ia ai ka lawai‘a ‘ana aku. I mea ke kapu e hānau ai ka moi i nā hua. I mea ho‘i ke kapu e laha ai ka moi i ka wā e hiki mai ana. Inā ‘a‘ohe kapu o ka moi, ua noa. Pēlā ho‘i i ka hapanui o ka makahiki.

Nui ka mana o ke ali‘i kūlana ki‘eki‘e. He mamo na nā akua, a ua a‘o ‘ia no ka mālama pono i ka po‘e. Ua maopopo no ka mālama i ka ‘āina i māhuahua aku. Ua maopopo no ka ho‘olauka‘i i ka po‘e i lōkahi pono. Ua pa‘a ka mo‘okū‘auhau no ka ho‘omau aku i ka pono me ka hō‘oki i ka ‘ino. A‘o pū ‘ia ho‘i ke ali‘i no ka mālama pono i nā akua, nā ‘āina, a me ka po‘e. He ko‘iko‘i ko lākou kūlana i ke kaiapili. No ia mau kumu a pau, nui ka mana o ke ali‘i. A, ua kapu ma muli o ka mana. I mea ke kapu e mālama ‘ia ai ke ali‘i i hiki ke mālama aku i nā akua, nā ‘āina, a me ka po‘e.

Nā hō‘ailona kūlana ali‘i

No ke aha ke kapu?

Ho‘oulu ‘ia ke kaiapili pono i ke kapu. Ma o ke kapu i holo pono ai ke kaiapili. Ua maopopo i nā kānaka ka hana kūpono a me ka hana kūpono ‘ole. Ke mālama ‘ia ke kapu, nui ho‘i ka mana o ke kaiapili. Ola nō.

Pehea inā ‘a‘ohe kapu? Moku paha ka pilina ma waena o ka po‘e, nā akua, a me ke ao kūlohelohe. ‘A‘ohe pono o ke ao. ‘A‘ole paha lawa ka moi o ia ao pono ‘ole. ‘A‘ole lawa no ka ‘ai a kānaka, no ka ‘ai a ka i‘a nui. Ke nele i ka moi ‘ole, ‘ai ‘ia nā i‘a ‘ē a‘e, a emi mai paha ko lākou nui. Pilikia paha ke ku‘ina mea‘ai holo‘oko‘a. E halapohe ana nō paha kekahi (mau) lāhulu.

Nā kapu like ‘ole me ke kuleana

I ka wā kahiko, ‘oko‘a nā kapu no nā ‘ano māhele like ‘ole o ke ao. He kuleana ko‘iko‘i ko kēlā me kēia. E nānā i ka pakuhi ma lalo iho nei:

Ke kapu o kēia wā

I kēia wā, mau nō kekahi mau kapu. Nui nā ‘ano o ka mālama ‘ana i ke kapu. Ma ke a‘o hula, lula ‘ia ka lawena e ke kapu. ‘A‘ohe ‘oki o ka ‘ōlapa i ko lākou lauoho a miki‘ao paha i ‘ole e ‘oki ‘ia ai ka ‘ike ko‘iko‘i. Ho‘okē ‘ia ho‘i ka ‘ai i ka he‘e a me ka kūpe‘e ‘oiai he pili nā inoa i ka he‘e a pe‘e ho‘i o ka ‘ike.

Mau nō ka mālama o ka lawai‘a i ka kapu o ka wā hānau hua o nā i‘a. Lawai‘a ho‘i i nā i‘a e hānau hua ‘ole nei. A, inā loa‘a kahi i‘a i loa‘a kona hua, ho‘oku‘u hou ‘ia. Mau nō ka mālama o ia mau kapu i ka pono o ke ao.

Ua ‘oko‘a loa ke kaiapili ‘o Hawai‘i, eia na‘e, ua ‘ano like ke kapu kahiko me nā kānāwai o kēia wā. He mau lula kūhelu i ho‘okō ‘ia e ke aupuni. Ho‘oulu nā mea ‘elua i ke kaiapili pono. Ua ‘ano like ho‘i ma ka ‘a‘e ‘ana. ‘A‘e li‘ili‘i, ho‘opa‘i li‘ili‘i ‘ia. ‘A‘e nui, ho‘opa‘i nui ‘ia. Eia hou kekahi pili, ho‘opa‘i ‘ia paha ka ‘a‘e i nā kānāwai nui loa ma ka pepehi a make. ‘Oiai ‘a‘ohe pepehi o Hawai‘i no ka ho‘opa‘i, pēlā nō kekahi mau moku‘āina o ‘Amelika Hui Pū ‘ia.

Ua ‘oko‘a na‘e ke kapu kahiko me ke kānāwai o kēia wā. ‘O kekahi ‘oko‘a ka nui o nā kānāwai o kēia wā: he mau kaukani. Ma ka wā kahiko, emi mai ke kapu. ‘O kekahi ‘oko‘a ke kūlana o ke akua ma ia mau kānāwai. ‘A‘ohe pili o ke kānāwai o kēia wā i ka pili ‘uhane. I ka wā kahiko, ‘a‘ohe ka‘awale o ke kapu i ka mana a me ka pili ‘uhane.

No laila, ke ‘ike ‘ia kahi hō‘ailona penei, “Kapu,” maopopo iā ‘oe he kumu ko ka maka‘ala. E ‘imi i ka ‘ikepili no ia wahi a me ke kumu i kūkulu ‘ia ai ia hō‘ailona. A, ke kipa hou i ia wahi, e ‘ike ‘ia ana nō paha nā ‘ano mea hou like ‘ole ho‘i.