Kumukahi

Pehea i pule ai?

‘A‘ole nō paha i ‘oko‘a loa nā mea i noi ‘ia i ka wā kahiko me kā kākou e noi ai i kēia ao—‘o ka ‘ike ‘oe, ‘o ka mākaukau ‘oe, ‘o ke ola pono ‘oe, ‘o ka lanakila ‘oe, ‘o ka palekana ‘oe. Mau nō ka pono o ia mau mea iā kākou i kēia ao. He ‘oko‘a na‘e ke ‘ano i noi ‘ia ai.

I ka wā ma mua, mālama ka ‘ohana i ke kuahu i kapa ‘ia he “pōhaku o Kāne.” Ma laila i ho‘okupu aku ai nā kāne o ka ‘ohana i ka ‘ai a me ka pule i nā akua. He mea ko‘iko‘i ka maika‘i a me ka pololei o ia ‘ano ‘aha. Ma ka pōhaku o Kāne i mihi ai ka ‘ohana no nā ‘ano hewa like ‘ole. He wahi pu‘uhonua ho‘i ka pōhaku o Kāne i kama‘ilio pū ai me nā akua a i maha iho ai ho‘i. Kanu ‘ia ke kī me kekahi ‘ano lā‘au ma ia pōhaku.

No nā ‘aha a me nā pule i pōmaika‘i ai ka lāhui, ua mālama ‘ia ma ka heiau. He kahua ho‘omana ku‘una ka heiau. He pōhaku ke ‘ano o ka hapa nui. Na ke kahuna pule i pule a‘e, na ke ali‘i i ho‘omalu i ka ‘aha. Na ke ali‘i ho‘i i pani i ka pule me ka ho‘opuka iā “‘Āmama.” Iā lākou me ke anaina e pule ana, pāpā ‘ia nā ‘ano kani like ‘ole. ‘A‘ohe kani a kānaka, ‘a‘ohe kani a ka holoholona, ‘a‘ohe kani o ke ao. Inā nō he kani mai ma ka wā pule, ha‘i auane‘i ka pule, a kāpae ‘ia paha e nā akua. 

He aha ke ʻano o nā pule kuʻuna?

He ‘ōlelo ‘ia a he oli ‘ia paha ka pule ku‘una. Ua pa‘a loa nō ka ‘ōlelo o kekahi mau pule; ‘a‘ole e ho‘ololi ‘ia. Ho‘opa‘ana‘au ‘ia a a‘o ‘ia e kahi kanaka i kahi kanaka aku. He pono ka ho‘opuka pololei, ‘a‘ohe hemahema.

I la‘ana ho‘i ko Hi‘iaka ho‘ōla hou ‘ana iā Lohi‘au. Wahi a Hi‘iaka, he pono ka haki ‘ole o ia pule i mea e ola ai ‘o Lohi‘au. Inā paha he wahi hemahema, ‘a‘ole nō e ola. (I ‘ike wale ‘oe, ua maika‘i ka pule a ua ola mai nō ‘o Lohi‘au.)

He mililani ‘ia kahi akua kiko‘ī ma kekahi mau pule pa‘ana‘au, he helu ‘ia ho‘i paha ka mo‘olelo o ia akua ma ka pule. ‘Āpono ‘ia ka pule ma ka hō‘ailona: he ua kilihune paha, he makani ‘olu‘olu paha.

Eia hou kekahi ‘ano pule: ‘o ka pule ulu wale. He mihi paha ia pule no ka lawe ‘ana i kekahi mea mai ke ao kūlohelohe. Kāhea aku ke kanaka i kahi akua kiko‘ī, mihi aku, a wehewehe aku i ke kumu e lawe ‘ia nei ka lā‘au. E la‘a ho‘i me kēia: inā ‘ohi‘ohi ‘ia ka pala‘ā no ka hula, mihi aku ka mea hula iā Hi‘iaka.

Eia iho nei nā māhele e ‘ike pinepine ‘ia ma nā pule ku‘una:

• Kāhea pono ‘ia ke akua: ma ka inoa paha, ma ke kinolau paha
• Ho‘opuka ‘oia‘i‘o ‘ia ka ‘i‘ini o ka mea pule a me ka hopena o ka ho‘okō ‘ia o ia ‘i‘ini
• Ho‘okupu ‘ia he ho‘okupu
• Pani ‘ia ka pule

I la‘ana, noi aku paha ka mahi ‘ai i ka ua o ke aokū o Lono. ‘O ka hopena ka māla uluwehiwehi. A, ma ia māla e ola ai nō ia mahi ‘ai, kona ‘ohana, a me kona akua. Ho‘okupu paha ia mahi ‘ai i ka ‘awa, a i ‘ole paha ke kinolau o ia akua ma kona ‘ano lau a i‘a paha. A i ‘ole paha, ho‘ohiki aku ia mahi ‘ai i ka ho‘okupu ke kō kona makemake. E la‘a ho‘i me kēia, ke nui a‘e nā lā‘au, e ho‘okupu ‘ia ka hua mua i ke akua.

He aha ka inoa o kekahi mau ʻano pule?

Nui nā ‘ano pule like ‘ole. He inoa ko kēlā me kēia ‘ano pule. Eia iho nei kahi papa i helu ‘ia iho ai kekahi mau ‘ano pule:

Nā laʻana o ka pule

I ke kupu ‘a na mai o ‘ekolu a ‘ehā paha lau o ke kalo hou, penei ka pule a ka mahi ‘ai i ke akua:

(Kamakau 1976, 35)
 

Penei kekahi pule e noi ana i ka mālama ‘ia ‘ana o ka hale. Uhau a‘e paha i kēlā me kēia kakahiaka, kēlā me kēia pō.

(Handy and Pukui 1998, 141)

He meiwi ka lauana i ‘ike ‘ia ma nā laina 3–7. He hi‘ohi‘ona mele i ‘ike pinepine ‘ia ma nā pule a me nā ha‘i‘ōlelo ku‘una. I mea ia e piha pono ai ka mana‘o. ‘O ia ho‘i, pēlā e ho‘opōmaika‘i ‘ia ai nā mea a pau i pili i ka hale—ma nā kihi a pau, ma nā ‘ao‘ao a pau, ma nā ‘īniha a pau, ma loko, a ma waho pū nō ho‘i. 

He aha ke ʻano o ka pilina o nā akua i nā kānaka?

Ua pili pono nō nā kānaka me nā akua. Kauka‘i nā kānaka i nā akua: na nā akua e alaka‘i a ho‘olako mai i nā mea e pono ai, e la‘a ho‘i me ka wai a me ka lepo e mahi ‘ia ai ka ‘ai. Kauka‘i pū nō ho‘i nā akua i nā kānaka: na nā kānaka e hānai i ka ‘uhane. Hānai ‘ia nā akua i nā pule a me nā ho‘okupu. Ma ka ho‘omana ‘ana i ke akua e mana ai ke kanaka. Pēlā nō e pāna‘i like ai ka pōmaika‘i.

E like me ka maika‘i o ka pule a me ka ho‘okupu, pēlā ka maika‘i o ka hopena. Inā nō he maika‘i, e ho‘okō ‘ia ke noi e nā akua, pēlā ka pololei. Pēlā pū nō ho‘i e pāna‘i like ai: hā‘awi aku kānaka, hā‘awi mai nā akua. 

He aha ke ʻano o ka pule o kēia wā?

Nui loa nā loli. Mai ka wā i hiki mai ai nā mikionele i ka makahiki 1820, nui ka huli o ka Hawai‘i i ke Kalikiano. I nā makahiki pā 1800, ‘o ka Hawai‘i ka ‘ōlelo a ka po‘e a me ke aupuni. Ua ho‘opa‘a nā mikionele i ka ‘ōlelo Hawai‘i e a‘o ai i nā ha‘awina haipule. Ua ho‘olaulima ma ka unuhi i ka Paipala Hemolele me nā kānaka ho‘opa‘a mō‘aukala Hawai‘i, e la‘a ho‘i me Ioane Papa ‘Ī‘ī, Davida Malo, a me Samuel Mānaiakalani Kamakau. Unuhi ‘ia nā puke hīmeni me ka haku pū i nā hīmeni Hawai‘i hou.

I kēia au, mau nō kā kākou pule ‘ana. Uhau a‘e i ka pule i nā ‘ano wā like ‘ole: ma ka ho‘omaka o ka hālāwai, ma mua o ka ‘ai, ma ka wā hiamoe, a pēlā wale aku. Pule ke kāne, pule ka wahine, pule ke keiki no ka ‘ohana. He mea ma‘amau ke alu o ke kaiaulu i ka pule ma ka hale pule. No kekahi po‘e, ma waho o ka hale pule e pule ai, e la‘a ho‘i me ke kai a i ‘ole paha ka lo‘i kalo. He pule Kalikiano ke ‘ano o ka hapa nui o nā pule, a ‘o nā kūpuna a me nā ‘aumākua pū kekahi i mahalo ‘ia e kekahi po‘e. A, ma muli o ka ho‘ōla hou ‘ia ‘ana o ka mo‘omeheu a me ka ‘ōlelo Hawai‘i, uhau a‘e kekahi po‘e i ka pule i nā akua Hawai‘i. Eia hou, ‘a‘ole nō i ha‘alele kekahi po‘e i ko lākou akua.

‘Ike ‘ia nā meiwi ku‘una o ka pule Hawai‘i ma nā pule o kēia wā kekahi. He la‘ana kēia o ka pule ulu wale ma luna o ka mea‘ai:

E pule kākou
‘Auhea ‘oe e ka Makua Lani
Eia mākou kāu po‘e kauā, ke mililani aku nei iā ‘oe
Ke nonoi a‘e nei iā ‘oe e ho‘opōmaika‘i    i kēia mea‘ai e ola ai ko mākou mau kino
E ho‘opōmaika‘i nō ho‘i i nā lima nāna i ho‘omākaukau
E kau iho nō i nā pōmaika‘i ma luna o mākou
‘O nā mea pono ‘ole, nāu nō e ‘oki ho‘oka‘awale aku
Ke noi nei nō ho‘i mākou, ‘o ‘oe pū me mākou
‘O ‘oe ma mua, ‘o ‘oe ma hope, ‘o ‘oe ma loko,     ‘o ‘oe ma waho, e kia‘i mau mai ana
‘O ia kā mākou leo pule ha‘aha‘a i mua ou
Ma ka inoa o kāu keiki hiwahiwa ‘o Iesū Kristo
‘Āmene

He mau hi‘ohi‘ona like nō ko ka pule o ka wā kahiko me ko kēia au hou. He mea nani nō ia, no ka mea, pēlā e mau ai ka leo, ke kuana‘ike, a me ka mo‘omeheu o nā kūpuna. A, ma loko nō o ka ‘oko‘a o ka ho‘omana, ma loko nō ho‘i o ka ‘oko‘a o nā akua, kūlike kākou ma ke kahua pa‘a ‘o ka haipule a me ka ‘ao‘ao pili ‘uhane ikaika. He kahua nō ia e mahalo ai, e hō‘ihi ai, a e pono ai kākou mai kahi hanauna i kahi hanauna. ‘Āmama, ua noa.

Nā ʻōlelo noʻeau i pili i ka pule

Mai ka ho‘oku‘i a ka hālāwai. (‘Ōlelo No‘eau #2059)
He ‘ōlelo kaulana ma nā pule no ke kāhea ‘ana i nā akua mai ka hikina a ke komohana, mai ka ‘ākau a i ka hema, mai ka ho‘oku‘i a ka hālāwai. 

Mai ka lā hiki a ka lā kau. (‘Ōlelo No‘eau #2062)
He ‘ōlelo kaulana ma nā pule no ka puka ‘ana mai o ka lā, a me ka napo‘o ‘ana iho. ‘A‘ole ho‘i ho‘opuka ‘ia no ka napo‘o ma nā pule ma luna o ka po‘e ma‘i; ho‘opuka ‘ia nō na‘e no ka maha o ka lā. I mea ho‘i ia e ho‘oikaika ai i ka mana‘o o ka ho‘omaha a me ke ala hou o ke kanaka ma‘i, ma kahi o ka ha‘alele loa. 

‘O ke aka kā ‘oukou, ‘o ka ‘i‘o kā mākou. (‘Ōlelo No‘eau #2448)
He ‘ōlelo no ka ho‘ola‘a ‘ana i ka ‘ai na nā akua. Na nā akua ke aka o ka ‘ai, na nā kānaka ka ‘i‘o. 

Alu ka pule i Hakalau. (‘Ōlelo No‘eau #115)
I ka wā e pono ai ke kia o ka mana‘o a me ke alu like, ‘o kēia ka ‘ōlelo. Wahi a kahiko, ua laha ka ‘ino o kahi kahuna ‘anā‘anā o Hakalau. Ua hā‘ule mau ka ho‘ā‘o ‘ana e ‘ōkalakala i ia ‘ino. A laila, hāpai kekahi kahuna i ka mana‘o ē, e alu ka pule o ka po‘e i ia ‘enemi ho‘okahi. Pēlā nō i puka lanakila ai. 

E pule wale nō i ka lā o ka make, ‘a‘ole e ola. (‘Ōlelo No‘eau #374)
Na Lohi‘au i ho‘opuka iā Hi‘iaka.

I ka pule nō ‘o Lohi‘au a make. (‘Ōlelo No‘eau #1196)
Lohi‘au was still praying when he died.
Said of one who waits until he is face to face with death before beginning to pray.

Mai ka piko o ke po‘o a ka poli o ka wāwae, a la‘a ma nā kihi ‘ehā o ke kino. (‘Ōlelo No‘eau #2066)
He ‘ōlelo ma nā pule ho‘ōla. ‘O nā kihi ‘ehā o ke kino nā po‘ohiwi a me nā kīkala; ma laila e waiho ai ‘o loko. 

Pololei a ka waha o ke ‘ahi. (‘Ōlelo No‘eau #2688)
Ka ho‘opuka pololei i ka mana‘o. Pule ‘ia e ka lawai‘a i mea e lawe pololei ai nā akua i ka makau a me ka maunu i ka waha o ka i‘a. 

He ko‘e ka pule a kāhuna, he moe nō a ‘oni mai. (‘Ōlelo No‘eau #699)
‘A‘ole paha e kō koke ka pule a ke kahuna, eia kā, e kō ‘i‘o ana nō. 

E mānalo ka hala o ke kanaka i ka imu o ka pua‘a. (‘Ōlelo No‘eau #351)
Ke lawehala ke kanaka i kā kekahi, ke hana hewa ho‘i i nā akua, e ho‘okupu aku i ka pua‘a me ka pule no ka mihi ‘ana. 

He mea ‘ao lū‘au ‘ia ke kānāwai. (‘Ōlelo No‘eau #814)
Ua hiki ke ho‘onā ‘ia aku ka ‘aumakua ma ka ho‘okupu i ka lū‘au a me ka pule no ka mihi. 

Moloka‘i pule o‘o. (‘Ōlelo No‘eau #2195)
Kaulana ‘o Moloka‘i i ka hana kahuna, he ola paha, he luku paha. 

E hānai ‘awa a ikaika ka makani. (‘Ōlelo No‘eau #275)
Ho‘okupu ‘ia aku ka ‘awa a me ka pule i nā ‘aumākua i mea e ikaika ai ka ‘uhane, i mea ho‘i e kōkua ai i ka ‘ohana. 

Ka ulu kukui o Lanikāula. (‘Ōlelo No‘eau #1624)
‘O Lanikāula ke kāula o Moloka‘i. Kaulana loa nō, a lili ‘o Kawelo, ke kāula o Lāna‘i. ‘Imi ihola ‘o ia i ka ho‘omake iā Lanikāula. Lanakila nō i kona ‘ike ‘ana i kahi e waiho iho ai ‘o Lanikāula i kona lepo. A loa‘a ia kūkae o Lanikāula iā Kawelo, ho‘ō ‘ia aku i loko o ka ‘uala maka a ho‘iho‘i ‘ia i Lāna‘i e puhi ai i ke ahi. Ua ‘ike ‘o Lanikāula i ka ‘ā aku o ia ahi, a wānana akula i kona make ‘ana iho. I kona wā kālilo, nīnau aku ‘o Lanikāula i kāna mau keiki pehea e nalo ai kona kino pono‘ī iho, ‘a‘ole e hu‘e ‘ia. Na kāna muli i hāpai i ka hā‘ina maika‘i. Ua kanu ‘ia ihola ‘o Lanikāula i ka ulu kukui ma kahi o kona hale. Ma ia hē i kanu pū ‘ia iho ai kāna ukana. No laila, aia lā ‘o Lanikāula i ka ulu kukui kaulana e mele ‘ia nei a hiki i kēia.