Kumukahi

Moʻolelo

He mo‘olelo punahele paha kāu? Pili ia i ke keikikāne ho‘okalakupua i hele i ke kula ‘o Hogwarts? A i ‘ole paha i ke akua ‘ena‘ena ‘o Pele? Pehea lā ke kupua kolohe ‘o Māui nāna i ho‘olololololohi i ka helena a ka lā? A ‘o ke keiki ‘o Punia i hele a ‘ōhule no kona noho ‘ana i loko o ka ‘ōpū o ka manō niuhi, ua lohe paha ‘oe i ia mo‘olelo?

‘Ano like kēia mau mo‘olelo a pau ‘oiai he mau mo‘olelo ‘eu‘eu a hoihoi, akā ‘oko‘a nō na‘e ka mo‘olelo no Hale Pokela, no ka mea ua haku wale ‘ia na J. K. Rowling. ‘O ke koena o nā mo‘olelo ma ia huina, ua ho‘oili ‘ia mai nā kūpuna mai. A no laila, ‘oko‘a nō ka waiwai o ka mo‘olelo Hawai‘i no ka mea, ‘oiai he mau ha‘awina ko ka mo‘olelo no Hale Pokela, e ‘ike ‘ia ana ma lalo, e ka mea heluhelu, ‘oi aku ka nui a me ke ko‘iko‘i o ia mau mea i loko o ka mo‘olelo Hawai‘i.

I nā kenekulia mua i hala aku ma Hawai‘i nei, ‘a‘ohe puke, ‘a‘ohe pūnaewele, ‘a‘ohe ki‘i‘oni‘oni. ‘O ka mana‘o a me ka no‘ono‘ o kānaka ko lākou hale waihona puke, ko lākou hale ki‘i‘oni‘oni, ko lākou Wikipedia o ia au. Pono e ho‘omana‘o ‘ia nā mea a pau, a ma o ka waha nō i ho‘olaha ‘ia aku ai ka mo‘olelo. Aloha nui ka po‘e Hawai‘i i ia mea he mo‘olelo, a inā hui pū ‘elua kanaka, ‘o ka mo‘olelo akula nō ia. Kamakama‘ilio ‘ia nā mo‘olelo ho‘omake‘aka, nā mo‘olelo ho‘oniua pu‘uwai, nā mo‘olelo ho‘ona‘aikola, a pēlā aku.

Akā, no nā mo‘olelo nui a ko‘iko‘i, e la‘a me nā ka mo‘olelo no Hi‘iakaikapoliopele a Kamapua‘a paha, ‘a‘ole na ka hōlona, na ka mea i a‘o ‘ia i ka ha‘i mo‘olelo e mo‘olelo mai. ‘Ākoakoa mai ka po‘e he nui i mea e lohe ai i ka mo‘olelo a me nā mele o loko. A no kekahi mau mo‘olelo, ‘elua a ‘ekolu paha lā ka ha‘i ‘ana aku.

Ka Moʻolelo ma ka Palapala

I ka hiki ‘ana mai o ka po‘e no waho mai, hiki pū mai nō ka palapala a me ka pī‘āpā. I loko o kekahi mau kekeke, ua hele a laha ka ‘ike palapala, a hiki nō i ka hapanui o ka po‘e Hawai‘i ke heluhelu i ka ‘ōlelo Hawai‘i. ‘A‘ohe o Hawai‘i lua i like ai i ka hapanui o ka honua i ia manawa ma ka ‘ike palapala.

Ma hope o ka ho‘okumu ‘ia ‘ana o nā nūpepa ma Hawai‘i nei, nui nā mo‘olelo o nā ‘ano like ‘ole i  pa‘i ‘ia i loko o ia mau nūpepa. ‘O ka po‘e mikionali nā luna ho‘oponopono no nā nūpepa mua, no laila, ‘a‘ole nui nā mo‘olelo ku‘una i loko o ia mau nūpepa. ‘O ka hapanui, he mau mo‘olelo i unuhi ‘ia mai ka Baibala mai a he mau ha‘awina kūwaho ho‘i a ia mau mikionali i mana‘o ai e a‘o aku i ka po‘e Hawai‘i.

Ma hope o nā kekeke he ‘ekolu, ua ho‘okumu nō ka po‘e Hawai‘i i ka nūpepa ‘o Ka Hoku o ka Pakipika, a ua lilo nō lākou nā luna ho‘oponopono. Ho‘ohalahala ‘ia ia nūpepa no ka ho‘opuka ‘ana aku i nā mo‘olelo a me ka nūhou nona ka ‘ikena Hawai‘i. Eia na‘e, ua ō mau lākou, a mai laila mai i uluāhewa ai nā nūpepa Hawai‘i.

Ma waena o ka makahiki 1834 a me ka 1948, ua ho‘okumu ‘ia he ho‘okahi haneli mau nūpepa ‘ōlelo Hawai‘i a ‘oi. A i loko o ka hapanui o ia mau nūpepa, aia nō ka mo‘olelo Hawai‘i ku‘una a i ‘ole ka mo‘olelo no waho mai ma ka ‘ao‘ao mua. I loko nō o nā mea ko‘iko‘i a waiwai ma nā ‘atikala nūhou, ‘o ka mo‘olelo ka mea mua. ‘O nā mo‘olelo nō ka mea e ho‘olale ana i nā mea heluhelu e kū‘ai mai i nā nūpepa.

Ua mahalo nui ka po‘e Hawai‘i i nā mo‘olelo like ‘ole. A inā ‘oe huli i loko o nā nūpepa, e loa‘a ana nō nā mo‘olelo no Pele mā, Kawelo, ‘Umi, Lā‘ieikawai, Papa lāua ‘o Wākea, Kalapana, a pēlā aku. No nā mo‘olelo haole ma nā nūpepa ‘ōlelo Hawai‘i, e loa‘a ana nō nā mo‘olelo na nā Grimm, The Tempest, 20,000 Leagues Under the Sea, The Count of Monte Cristo, Tarzan, a pēlā aku.

Ke Koʻikoʻi o ia Mea he Moʻolelo

‘Ano ‘oko‘a ka mana‘o o ka po‘e Hawai‘i e pili ana i ia mea he mo‘olelo. I ka po‘e o waho, he mea nui ka ho‘omaopopo ‘ana inā he ‘oia‘i‘o ka mo‘olelo a i ‘ole ua haku wale ‘ia. Akā no ka po‘e Hawai‘i, ‘a‘ole ia ka mea nui. ‘O nā mea nui ka mo‘okū‘auhau o ka mo‘olelo, ke kumu o ka ha‘i ‘ia ‘ana aku, a me nā mea o loko. Ma nā mo‘olelo ku‘una a pau, aia nō ka ‘ike ko‘iko‘i i loko. Aia nō nā mele, nā loina, nā inoa ‘āina, nā hana kuluma, nā ‘ano o ka ho‘omana ‘ana i ke kini akua, a me nā ha‘awina nui ma loko o nā mo‘olelo, a ha‘i a ho‘olaha ‘ia aku kekahi mo‘olelo ma ka manawa kūpono. Hiki ke ha‘i ‘ia ia mo‘olelo like ma nā manawa like ‘ole no ka mea e kālele ana ka mea ha‘i mo‘olelo i nā hi‘ohi‘ona ‘oko‘a o ka mo‘olelo no ke kumu ‘oko‘a a me ka hopena ‘oko‘a o ka ha‘i ‘ana.

I ka makahiki 1906, ua ho‘opuka ‘o Ho‘oulumāhiehie i Ka Mo‘olelo o Kamehameha I. A i ka ‘ōlelo mua, ua ‘ōlelo ‘o ia i kona makemake i ka po‘e heluhelu e nānā i kā Kamehameha hana me ka ‘enehana haole i mea e holomua ai kona po‘e Hawai‘i. A me ia mana‘o e hele aku ai ka po‘e heluhelu i ke kau koho pāloka e hiki mai ana, he hana ‘ano haole ma kona mana‘o, i mea e holomua hou ai ka po‘e Hawai‘i. A ma ia manawa, ‘o ia nō ka mana‘o nui ma hope o ka ho‘opuka ‘ia ‘ana o ia mo‘olelo. Akā, ma hope, ua ‘ōlelo ‘o Ho‘oulumāhiehie he mea ho‘omana‘o ua mo‘olelo lā i ka waiwai o ko kākou mau mo‘olelo pono‘ī iho nō. A‘o mai ka po‘e Hawai‘i i nā mo‘olelo he nui no waho mai, akā ho‘opoina ‘ia nā mo‘olelo Hawai‘i. Eia na‘e, wahi āna, ‘o ka mo‘olelo Hawai‘i ke kahua pa‘a e ikaika ai ka lāhui Hawai‘i ma ke kālai‘āina. No laila, ua like nō ka mo‘olelo, akā ua ‘oko‘a ke kumu o ka ha‘i ‘ana.  

A ‘o kekahi mea nui ko‘iko‘i o ka mo‘olelo ka hiki ke ‘ike ‘ia ka hana a ko kākou mau kūpuna. ‘Ike ‘ia ka hana akamai, ka hana hūpō, ka hana koa, ka hana hōhē; ‘o ia mau mea a pau ke ‘ano ‘ike e alaka‘i ana i kā kākou hana i kēia au e ne‘e nei. Inā huikau ‘oe i ka hana e hana ai, hiki ke nānā ‘ia ka hana a nā kūpuna i la‘ana o ka ho‘okō a ho‘okō ‘ole paha o kekahi hana i hana ‘ia.

Ka Moʻolelo ma Kēia Manawa

Mai kinohi mai, he kinolau ko ka mo‘olelo ma kekahi ‘ano mana‘o, ‘o ka ha‘i waha ‘oe, ‘o ka hula ‘oe, ‘o ke mele ‘oe, ‘o ke kālai pōhaku ‘oe, a pēlā aku. A i kēia manawa, mau nō kēia mau kinolau mo‘olelo, akā ua kū a kino hou ka mo‘olelo, ‘o ke ki‘i‘oni‘oni ‘oe, ‘o ka pā‘ani wikiō ‘oe, ‘o ke nōwela ‘oe, ‘o ka puke kātuna ‘oe.

Pono nō kākou e mālama i nā mo‘olelo ku‘una a me nā kinolau mo‘olelo ku‘una i ‘ole e lilo ka waiwai o loko, akā he mea ho‘i e ho‘oikaika ai i ko kākou mau mo‘olelo kēia ‘ano kinolau mo‘olelo hou. I ka mana‘o o ka po‘e kahiko, he mea maika‘i ka ha‘i hou ‘ana i ka mo‘olelo ‘oiai kapa ‘ia ia ha‘i hou ‘ana he mana. A na ia mana e ho‘omana ana i ka mo‘olelo. No laila, he koina nō ka hō‘ano hou ‘ana i ko kākou mau mo‘olelo i mau ke ola o nei mau mo‘olelo i kēia au hou e ne‘e nei. E ola mau kākou i ka mana o ka mo‘olelo.