Kumukahi

ʻO ka heʻe nalu ka makakoho!

Ua he‘e nalu nā ali‘i a me nā me‘e Hawai‘i kaulana ma nā mo‘olelo kahiko. I la‘ana, ‘o ke Ali‘i Lohi‘au—he ‘i‘ini nui kona e he‘e nalu ma hope o kona ho‘ōla hou ‘ia ‘ana e ke akua ‘o Hi‘iaka. ‘Elua wale nō na‘e pilikia: 1) ‘a‘ohe nalu a 2) ‘a‘ohe papa. Pōmaika‘i ‘o ia i ka launa me ke akua. ‘O ke kū koke a‘ela nō ia o nā nalu, a lilo ka pā‘ū pala‘ā o Hi‘iaka ‘o ia kona papa he‘e nalu.

‘A‘ole paha kākou e kau ana i ka pala‘ā no ka he‘e nalu. Eia nō na‘e kākou ke ho‘omau nei i kēia le‘ale‘a ‘o ka he‘e nalu i a‘o ‘ia mai e nā kūpuna.

E heʻe nalu kākou!

He mea nui ka he‘e nalu. Ua kākau ‘ia kekahi mau puke no ia kumuhana, e like me kā John Clark puke ‘o Hawaiian Surfing: Traditions from the Past. I ka wā kahiko, he ha‘uki ka he‘e nalu o ke aupuni holo‘oko‘a. Ua he‘e nalu ka po‘e a pau—‘o ke kāne ‘oe, ‘o ka wahine ‘oe, ‘o ka ‘ōpiopio ‘oe, ‘o ka ‘elemakule ‘oe, ‘o ke ali‘i ‘oe, ‘o ka maka‘āinana ho‘i ‘oe.

No kekahi, he keu ho‘i ka he‘e nalu ma ‘ō aku o ka ha‘uki wale nō. Ua ha‘i aku i nā mākua:

Ke hele nei au i ku‘u huaka‘i māka‘ika‘i, inā e ho‘olohe ‘olua a ua make au no ka ‘aihue, a no kekahi mea ‘ē a‘e paha, a laila, e uē nō ‘olua, akā ho‘i, inā ‘olua e ho‘olohe a ua make au i ku‘u puni ‘o ka he‘e nalu, mai noho ‘olua a uē, ‘a‘ole nō ho‘i e kulu ko ‘olua mau waimaka. (Ka Nupepa Kuokoa, 12/23/1865, 1)

Ma loko nō o ke komo o ka po‘e a pau, he hana nui ka he‘e nalu. He pono ka mākaukau, ka ikaika, a me ke ahonui. Keu ho‘i i ka wā kahiko—he pono ka hō‘au ‘ana i ka papa i ke kūlana he‘e nalu! Eia hou, mai ia wā a hiki i kēia wā e ne‘e nei, he pono ke kama‘āina i ke kaiapuni—‘o ka po‘ina ‘oe, ‘o ka ‘āpapapa ‘oe, ‘o ke au ‘oe, ‘o ka pō mahina ‘oe, ‘o ka makani ‘oe, ‘o ke anilā ‘oe, a ia mea aku, ia mea aku. Ua pili ia mau mea a pau i ka he‘e nalu ‘ana. 

He lāʻau ka papa heʻe nalu

Ma kahi o ke kū‘ai ‘ana i ka papa he‘e nalu maiā T&C Surf mai, ua hana ‘ia ka papa he‘e nalu mai ka lā‘au o ka nahele. Ua koho pono ‘ia ka lā‘au—‘a‘ole popopo, ‘a‘ole palupalu. ‘O ka papa maika‘i loa, he koa, he wiliwili, he kukui, he ‘ohe, a me kekahi mau ‘ano lā‘au hou aku. Ma hope o ke kua ‘ana i ke kumulā‘au, a ma hope ho‘i o ka pule a me ka ho‘okupu ‘ana i ke kūmū, ua ho‘omaka ke kanaka i ke kālai ‘ana i ia kumu. E like me ka nui o ke kālai ‘ana i uka, pēlā ke emi o ke halihali ‘ia i kai. No ia kumu i kālai ai i ka nui kūpono e like me ka mea hiki. A laila, kauō ‘ia i kai no ka ho‘opau ‘ana i ke kālai ‘ana. Pau, ua ho‘olu‘u ‘ia ka papa a ‘ele‘ele. Wahī ‘ia i ke kapa, a waiho ‘ia ma kahi kūpono a hiki i ka wā e he‘e nalu ai. 

Nā kālai kahiko

E like ho‘i me nā kālena kālai he‘e nalu o kēia wā, ua kaulana nā loea i ke kālai papa he‘e nalu i ka wā kahiko. ‘O ke kahuna kālai papa alaia he‘e nalu kai kālai i kekahi ‘ano papa kiko‘ī—ke alaia. He papa li‘ili‘i a wīwī ke alaia. He ‘ulu a he koa paha ka lā‘au. ‘Oiai ‘a‘ole i hiki ke lana ka he‘e nalu i ia papa, ua hō‘au ‘ia aku.

Eia hou kekahi ‘ano papa: ‘o ke olo. He papa lō‘ihi, a he wiliwili paha ka lā‘au. No ke ali‘i ka papa olo.

ʻO ke kahawai, ka nalu, a me ka hoʻina nalu, ua hiki nō ke pae ʻia!

I loko o ka laha loa o ia hana he he‘e nalu a me ke komo nui mai o nā kaila hou, he kahiko nō ia. Na nā kūpuna Hawai‘i i haku. Pēia pū me ka he‘e ma ke kahawai, ma ka wa‘a, ma ke kino, ma ka papa pōkole, a ma ke one nō ho‘i hā. Inā ua hiki ke he‘e ‘ia, ua pae aku nō nā kūpuna. Hō ka nani o nā kūpuna!

Eia kekahi mau le‘ale‘a i like me ka he‘e nalu ‘ana (‘o ka mua, ‘o ia ua le‘ale‘a ho‘okahi):

He‘e nalu: ka he‘e ‘ana ma ka papa lō‘ihi. ‘O ke kūlana o ke kino, he moe paha ma ka ‘ōpū, he kū paha, he noho kukuli paha, a he kukuli paha ma ho‘okahi wale nō kuli.

He‘e pu‘e wai: ka he‘e ‘ana i kahawai. I ka hālana koke ‘ana o ka wai o ke kahawai, kū maila paha kahi nalu ne‘e ‘ole, e like ho‘i me ka Flowrider ma ka pāka wai ‘o Hawaiian Waters Adventure. He mau minuke ka pae ma ka nalu, a ‘a‘ohe ‘au ‘ana i ke kūlana he‘e nalu.

Pākā wa‘a: ka he‘e ‘ana ma ka wa‘a. Inā ua ‘ike ‘oe i ka nalu o Kapuni i Waikīkī, ua ‘ike ‘ia aku nō paha ia le‘ale‘a he pākā wa‘a. He pono ka ho‘okele wa‘a mākaukau no ka pae ‘ana i ka nalu ma kahi kūpono, a no ka he‘e ‘ole ‘ana ma luna o kekahi po‘e i ke kai.

Kaha nalu: ka he‘e ‘ana o ke kino wale nō. Ke kaha nalu, kohu papa ka po‘ohiwi—ke he‘e i ka ‘ākau, ‘o ka po‘ohiwi ‘ākau ka papa e kaha ana i ka nalu. A ‘o ka po‘ohiwi hema ka papa ke kaha i ka hema. Ua ha‘alele ke Ali‘i Haua‘iliki i ka he‘e nalu no ke kaha nalu i mea e ‘ume ai i ke Ali‘i Lā‘ieikawai. Ua kō—kapa ‘ia mai ‘o ia he “pupule” na Lā‘ieikawai.

Pae po‘o: ka he‘e ‘ana ma ka papa pōkole. I ka wā kahiko, kapa ‘ia ‘o ka “papa li‘ili‘i.” Ma hope, kapa ‘ia he “pae po‘o” no ka he‘e ‘ana o ke po‘o i mua. Ua like ho‘i me ke kaha nalu, koe wale nō ka loa‘a o ka papa.

He‘e one: ka he‘e ‘ana ma ke one. I ka wā kahiko, ua holo ke kanaka ma ke one a he‘e i ka nalu e ho‘i ana i ke kai ma kona umauma; ‘a‘ohe papa. 

Nā heihei heʻe nalu kuʻuna: ʻo ka māmā loa ka lanakila

Ma nā ho‘okūkū he‘e nalu o kēia ao, helu ‘ia nā ‘onina a ka he‘e nalu e hana ai ma kona nalu. Inā he nui nā ‘onina, he like ‘ole, a he mea hou paha, ‘oi aku ka helu. A ‘o ka ma‘amau, ho‘okahi kanaka o kēlā me kēia nalu.

Ma nā heihei he‘e nalu ku‘una, ua pae nā kānaka i ka nalu ho‘okahi. Ua he‘e i ia nalu a hiki i ka ‘ae kai. ‘O ka lanakila kai mā‘alo mua i kahi mouo. ‘O ia paha ke kumu i kapa ‘ia ai he heihei.

E kū mai nā nalu!

Pā mai ka lā. He mālie. ‘A‘ohe kula. ‘A‘ohe hana. Nele na‘e nā nalu e he‘e ai. Nele pū nō ho‘i ko Hi‘iaka helu kelepona. Auē! ‘A‘ohe hā‘awipio o nā kūpuna. Ua oli ho‘i e kū mai ai ka nalu. Eia kahi mele o ia ‘ano:

Kū mai!
Kū mai!
Ka nalu nui mai Kahiki mai
Alo po‘ipū!
Kū mai ka pōhuehue
Hū! Kai ko‘o loa

Ua kā ‘ia ho‘i ka pōhuehue i ka ‘ili kai e kū mai ai ka nalu. Inā ua hele mua ‘oe i ka ‘ae kai o Kailua i O‘ahu ma kahi o ke kai he‘e nalu ‘o Castle’s, ua ‘ike nō paha i ka pōhuehue. He aha ka pili o ke kā pōhuehue i ka nalu nui? Wahi a John Clark ma kāna puke ‘o Hawaiian Surfing: Traditions from the Past, ulu ka pōhuehue i ke one malo‘o, ma ‘ō aku o kahi e ha‘i ai ka nalu ma‘amau. Aia a kū mai ka nalu nui, a laila e pulu ai ka pōhuehue i ke kai. 

E pule no ka nalu

He heiau no nā ‘ano kumu like ‘ole: no ka mahi ‘ai, no ka lapa‘au, a no ka lawai‘a paha. He heiau pū no ka he‘e nalu. Ma ka heiau ‘o Ku‘emanu i Kona ma Hawai‘i i kau a‘e ai nā pule a me nā ho‘okupu no ka le‘ale‘a o ka he‘e nalu. He wahi kūpono ho‘i ia no ke kilo ‘ana i ka he‘e nalu. Aia ho‘i he ki‘o wai no ke kaka ‘ana i ka ‘ili a ma‘ema‘e ma hope o ka he‘e ‘ana. 

ʻIkea ke akamai o ka heʻe nalu

Iā ‘oe e he‘e nalu ana, ua kapa ‘ia mai paha he ka‘upu? Inā pēlā, he maika‘i wale nō! Ua ho‘ohālikelike nā kūpuna i ke kīkaha ‘ana o nā ka‘upu me ka ‘olu o ka he‘e ‘ana o ke kanaka mākaukau.

Eia kekahi hō‘ike o ka he‘e nalu akamai, ‘a‘ohe pulu i ke kai—he lalilali ‘ole. ‘O ia ho‘i, ‘a‘ohe palahuli i ke kai.

Eia hou kekahi hō‘ike, ke pae i ka nalu mai ke kūlana he‘e nalu a hiki i ka ‘ae kai, ua “pae i ke one.” A he mākaukau nō. 

I kumu hōʻalo no ka heʻe nalu?

‘Oi aku ke ko‘iko‘i o nā nalu nui i Hale‘iwa ma mua o ka hō‘ike ma ke kula. Pēlā paha kou mana‘o, ‘a‘ole loa na‘e pēlā ka mana‘o o kāu kumu! Eia na‘e, he mo‘olelo kā Pāpā Malaki Kanahele o Ni‘ihau no kona he‘e nalu ‘ana ma kahi o ka ho‘okō kuleana…me ka pilikia ‘ole!

I kona wā li‘ili‘i, no Pāpā Malaki ke kuleana ‘o ka ‘oki‘oki i ka wahie no ke kapuahi o kona makuahine. I kekahi lā, ua lilo loa ‘o ia i ka he‘e nalu, ‘a‘ohe lako o ka wahie no ke kuke ‘ana. Ua makemake kona makuahine e ho‘opa‘i ‘ia ua keiki nei e ka makua kāne, eia na‘e, ua kāko‘o ka makua kāne i kāna keiki penei, “‘O kēia ka hana kaulana a nā kūpuna.” Mau nō ho‘i ka ho‘opuka ‘ia o ia ‘ōlelo e nā kūpuna o Ni‘ihau (Clark 2011, 16).

No laila, ma ka he‘e nalu ‘ana e mālama ai i nā loina o nā kūpuna. ‘A‘ole paha he kumu maika‘i e waiho wale ai i nā kuleana. Eia na‘e, he kumu maika‘i e he‘e nalu ai ke ka‘awale.

Nā kai heʻe nalu

‘Oiai he kai he‘e nalu ko nā mokupuni a pau (me Kaho‘olawe pū nō ho‘i), aia ka hapa nui ma O‘ahu. A inā ‘o ‘oe kekahi i a‘o i ka he‘e nalu ma O‘ahu, ua ho‘omaka paha ma Waikīkī. Nui nā nalu o Waikīkī i kaulana i ka wā ma mua a e kaulana nei i kēia wā, e like me Kalehuawehe (‘o ia ho‘i ‘o Castle’s), ‘o ‘Aiwohi (‘o ia ho‘i ‘o Publics), ‘o Maihiwa (‘o ia ho‘i ‘o Cunha’s), a ‘o Kapuni (‘o ia ho‘i ‘o Canoes) (Clark 2011).

Ua kapa ‘ia ‘o Kalehuawehe no nā lei lehua o ke keiki pana pua kaulana ‘o Pīkoiaka‘alalā. Ua wehe ‘ia ia mau lei mai kona po‘o pono‘ī aku e lei aku ai i ke Ali‘i Kahamalu‘ihi. Aia lāua i ka he‘e nalu, a lana aku i ia wahi i kapa mua ‘ole ‘ia. Ma laila i noi ai ‘o Kahamalu‘ihi i ko Pīkoiaka‘alalā mau lei lehua. ‘Ae aku ‘o Pīkoiaka‘alalā me ka nāki‘i i nā lei ma ko ke ali‘i ‘ā‘ī.

‘Oko‘a nō na‘e ‘o Waikīkī i ka wā o Pīkoiaka‘alalā. Ma mua, he lo‘i kalo a he loko i‘a. I kēia wā, he hōkele a he hale papa‘i. Ma mua, ua ola ka papa a laha ka limu. I kēia wā, ke pepehi ‘ia nei a make i ka haumia a me ka holo kele wai. I loko nō o nā loli he nui, mau nō ka he‘e nalu ‘ana ma Waikīkī a hiki i kēia.

Ka nalu e hiki mai ana

He kahiko maoli nō ia le‘ale‘a he he‘e nalu—mai ka wā o Hi‘iakaikapoliopele a ma mua ho‘i. He Hawai‘i maoli nō ho‘i ia, a ua hele a laha i ka honua nei a puni. He he‘e nalu ko Palani, Koka Riko, Iāpana, a me Sumatara. He‘e nalu ka po‘e Hawai‘i a me nā ‘ano po‘e like ‘ole. Eia hou, he ‘oihana ka he‘e nalu no kekahi po‘e.

Liliuewe mau ka he‘e nalu ‘ana e like ho‘i me ko kākou lāhui. Ma muli o ka ‘enehana hou, ua ‘oko‘a nā papa: ‘oi aku ka māmā, ka wikiwiki, a me ke ‘ano hehe‘e. Inā i ola nā kūpuna kahiko a hiki i kēia, inā nō paha ua komo nui ka hoihoi i loko o lākou no nā ‘onina a nā he‘e nalu o kēia wā.

‘O nā nalu e kama‘āina nei i kēia wā, ‘o ia nō paha nā nalu ho‘okahi a nā kūpuna i he‘e ai. He mana‘o ko nā inoa Hawai‘i o ia mau nalu. Ma ka ho‘opuka ‘ana i ia mau inoa, a ma ka ho‘omau ‘ana ho‘i i nā loina o nā kūpuna, ho‘ohanohano ‘ia aku lākou. Eia ho‘i, ma ka mālama ‘ana i ka ‘āina a me ke kai, e like ho‘i me nā kūpuna, pēlā e ma‘ema‘e ai ke kaiapuni e he‘e nalu ai kākou a me nā hanauna o kēia mua aku. Nui nā ha‘awina a kākou e ho‘opa‘a ai mai nā kūpuna mai, na lākou i haku i ia le‘ale‘a a me nā ‘ano hana maika‘i like ‘ole.

He mele inoa no Nāihe

Kaulana ‘o Nāihe no Kona ma Hawai‘i. He kākā‘ōlelo, he ‘ālapa, he koa no Kamehameha I, a he he‘e nalu akamai loa. Lili na‘e nā ali‘i ‘ē a‘e i kona mākaukau ma ka he‘e nalu. No laila, ua mālama ‘ia ka heihei he‘e nalu i Hilo. Ua huaka‘i mālie ‘o Nāihe mai Ka‘ū me ka haele pū o ‘elua lawelawe. He luahine ho‘i kekahi. Ma ko lākou hiki ‘ana aku i ia heihei, ua ho‘omaka ‘ē. Komo aku ‘o Nāihe i ke kai, a ho‘i ia luahine i ka hiamoe. Ma hope o ko Nāihe komo ‘ana i ke kai i lohe ai ‘o Nāihe no ka lula: he pono ke oli o kekahi ma ke one no ka pae ‘ana i ke one. ‘A‘ohe pae me ke oli ‘ole ‘ia. I mea ia lula e waiho wale ai iā Nāihe i ke kai. Eia na‘e, ‘o ia luahine hiamoe ka mea oli no Nāihe! Na kekahi ali‘i i koi aku i ka ho‘āla ‘ia o ia luahine. ‘O ka holo akula nō ia o ua luahine nei i ke one me ka hiolo pū o ka waimaka. Kau a‘e ke mele he‘e nalu o Nāihe, ‘o ia ho‘i kona mele inoa. Penei ihola kekahi māhele: