Lāʻau Lapaʻau— ʻŌlelo Noʻeau #1252I paʻa ke kino o ke keiki i ka lāʻau.That the body of the child be solidly built by the medicines.A mother ate herbs during pregnancy and nursing for the sake of the baby's health.
Pehea kākou e ola ai i ka lāʻau?
Inā paha ua ‘ōma‘ima‘i ‘oe, he aha kāu hana e polapola a‘e ai? Hele aku paha ‘oe i ke kauka? Pēlā nō paha ka hana a ka hapanui o kākou i kēia au. I ka wā kahiko na‘e, ‘a‘ohe haukapila, ‘a‘ohe kauka. Aia i nā ‘ohana ka ‘ike lā‘au lapa‘au e ola ai. Inā ‘a‘ole ‘ike ka ‘ohana, ua ‘ike nō ke kahuna lā‘au lapa‘au, ‘o ia ka i ho‘ōla. ‘O ke kahuna lā‘au lapa‘au kekahi ‘ano kauka o ka wā kahiko, a mau nō ia ‘ano hana a hiki i kēia mau lā.
Ka mea nui o ka lāʻau lapaʻau
Ua ‘ōlelo ‘ia ma Buke ‘Oihana Lapa‘au me nā ‘Apu Lā‘au Hawai‘i, “‘O ka ‘oihana lapa‘au kahiko o Hawai‘i nei, ‘o ia kekahi o nā ‘ike waiwai nui . . . He ‘ike maika‘i ia, a he waiwai ho‘i ke lawe a mālama, no ka mea, ma laila nō i lapa‘au ai nā kūpuna a me nā mākua o ka lāhui kanaka Hawai‘i i ka manawa kahiko.”
Aia nō kekahi lā‘au no kēlā me kēia ‘ano ma‘i—‘o ke kauhola ‘oe, ‘o ka ihu pa‘a ‘oe, ‘o ka nalulu ‘oe, ‘o ka huki ‘oe, a ia ma‘i aku, ia ma‘i aku. Ua loa‘a nō ho‘i ka lā‘au no ka ho‘ohāpai keiki ‘ana, ‘o ka hua kanawao. Ma ka nahele e loa‘a ai kekahi ‘ano lā‘au, a kanu ‘ia paha kekahi ‘ano lā‘au ma ka pā hale.
Pehea i hoʻokumu ʻia ai ka ʻoihana lāʻau lapaʻau? Nā akua hoʻōla
He mau mo‘olelo ko kākou no ka ho‘okumu ‘ia ‘ana o ka ‘oihana lā‘au lapa‘au. Wahi a kekahi, ‘o Lonopūhā ka mua ma ka lapa‘au ‘ana me ka lā‘au ma Hawai‘i nei, a ‘o ia ho‘i ka mua i ho‘okumu i hālau no ia hana na‘auao. Ma kekahi mau mana o ka mo‘olelo, ua kū ko Lono wāwae i kāna ‘ō‘ō, a na kekahi i kōkua iā ia a ola akula ka ‘eha. Pēlā ‘o Lono i kapa ‘ia ai ‘o Lonopūhā, ma muli o ka pūhā o kona wāwae. ‘O ke akua ‘o Kāne kona kōkua ma kekahi mo‘olelo, a ‘o ke kahuna a akua paha ‘o Kamakanui‘āha‘ilono ko Lono ho‘ōla ma kekahi mo‘olelo. No ka hiki iā Lonopūhā ke ‘ike i ke ‘ano o ka ma‘i ma ka hāhā ‘ana i ke kino o ka mea ma‘i, he kahuna hāhā nō ho‘i ‘o ia.
I ka mana‘o o kekahi po‘e, ‘o Kū lāua ‘o Hina nā akua mua o ka lapa‘au ‘ana ‘oiai pule pinepine ‘ia lāua e ka mea ‘ohi lā‘au. A he nui hou aku nā akua a me nā ‘aumākua ho‘ōla, a ‘o lākou a pau nō paha ka i a‘o i ka lapa‘au ‘ana, a i ‘ole, no lākou mai ka lā‘au.
Aia paha i ka lā‘au ke akua e pule ai. Ma kekahi pule ho‘ohāpai keiki i ‘ōlelo ‘ia ma mua o ka ‘ai ‘ana i ka lau pōpolo, mahalo ‘ia ‘o Kāne no nā pōpolo āna i kanu ai. A he kinolau ho‘i ka pōpolo no Kāne. Ma mua o ka ‘ai ‘ana i ka hua kanawao no ka ho‘ohāpai keiki ‘ana, ua pule iā Kū a me Hina.
Eia hou, ua mana‘o ‘ia he mana ho‘ōla ko kekahi mau pōhaku a me kekahi mau moku li‘ili‘i e ‘au ana i ke kai. Ma Waikīkī, O‘ahu, he mau pōhaku e waiho nei nona ka mana ho‘ōla mai ‘ehā kāhuna no Moa‘ulanuiākea mai. ‘O Kapaemāhū, Kahaloa, Kapuni, a me Kinohi ko lākou inoa. Ua ho‘ōla ia mau kāhuna i ka ma‘i o kekahi mau kānaka, a ua a‘o aku lākou i ko lākou ‘ike. Ma mua o ko lākou ha‘alele ‘ana iā Hawai‘i, ua ho‘oili ‘ia ko lākou mana ma luna o nā pōhaku, a ‘o ia ihola nā pōhaku ola o Waikīkī, i kapa ‘ia ma nā inoa o ua mau kahuna lā. Ma mua, aia ‘elua pōhaku ma kahi i noho ai nā kāhuna ma Ulukou i Waikīkī, a ‘elua pōhaku ma kahi i ‘au‘au kai ai lākou. He lau makahiki a ‘oi i hala, ua ho‘one‘e a ho‘ohana hewa ‘ia nā pōhaku no ke kahua o kekahi hale ‘ulu maika, a ma ke ‘ano he pākaukau pā‘ina a he haka kaula‘i kāwele no nā malihini. I kēia manawa, ua ho‘ohui ‘ia lākou ‘ehā a ho‘opuni ‘ia e ka pā i mea e ho‘omalu ai ma kahakai ‘o Kūhiō.
He aha ke ʻano o nā kāhuna?
‘A‘ole ‘o ke kahuna lā‘au lapa‘au ke kahuna ho‘okahi e ola ai ke kanaka. He mau ‘ano kāhuna nāna e ho‘ōla. ‘O ke kahuna hāhā kekahi, he hāhā ka hana a ha‘i mai i nā ma‘i o loko o ke kino. ‘O ke kahuna lena, nānā wale nō ‘o ia i ke kino, a pēlā i maopopo ai iā ia ke ‘ano o ka ma‘i.
‘O ke kahuna lā‘au kāhea kekahi ‘ano kahuna. Inā paha haki ka iwi ma ka lima, ka wāwae, a me kekahi wahi paha o ke kino o ke kanaka, ‘o ka lā‘au kāhea ka mea ho‘ōla. ‘O ke ‘ano o ia lā‘au, he kāhea ho‘i i nā akua nāna e ho‘ōla mai, he hō‘upu‘upu i nā mana‘o maika‘i i ka mea ma‘i, a he ho‘ohana paha i ka lā‘au ho‘opololei, e like me ka lā‘ī. ‘O Lui Kauanoekauikalikokahalaopuna Pānui, he kahuna lā‘au kāhea ia no Ke‘ei, Hawai‘i. ‘Elua lā ka hana ‘ana a ola. ‘Ī mai ‘o ia, “Ua a‘o ‘ia ia‘u ka hana ‘ana a hiki i ka ho‘i ‘ana o kēlā iwi a pololei, a like me kou wā kanaka u‘i ‘ōpiopio.” Na kona makua kāne i a‘o iā ia i ka lā‘au kāhea. Ua hiki i kekahi kahuna ke hana i kekahi mau ‘ano ho‘ōla, e like me ka hāhā a me ka lena.
He nui ke ‘ano o nā kāhuna lapa‘au. I la‘ana, he kahuna lā‘au kāhea nāna i ho‘onoho i ka iwi. I mea e ‘ūniki ai, ua haki lākou i ka iwi o kekahi pilikana a ho‘iho‘i a pololei.
He aha ke ʻano o nā maʻi?
Ma ka wā kahiko, mana‘o ‘ia he ‘ekolu ‘ano ma‘i—ka ma‘i kino, ka ma‘i mai waho, a me ka ma‘i ma loko. ‘O ka ma‘i kino, ‘o ia ka mea ma‘amau e lapa‘au ai, e like me ka hānō, ka ‘ōpū ‘aki, a me ka ma‘i kuni. ‘O ka ma‘i mai waho, he ma‘i ia mai ke akua a ‘aumakua paha, a i ‘ole, i ka ‘ānai ‘ia paha. ‘O ka ma‘i ma loko, he ma‘i ia ma loko o ka ‘ohana e ola nei ma muli o ka hihia a hukihuki paha. Inā ‘a‘ole ola i ka lā‘au, a laila, he ma‘i ia mai waho a ma loko paha. Inā paha ua ‘ānai ‘ia, e ‘oki ‘ia ma ka pule kala ‘ana. No nā ma‘i ma loko a me nā ma‘i mai ke akua a ‘aumakua paha, ‘o ka ho‘oponopono ka hana e ola ai.
No ka ʻohi ʻana i ka lāʻau
He mea nui ka pule ma ka lapa‘au. Mālama ‘ia ka pule ma mua o ka ‘ohi ‘ana i ka lā‘au. He hana ho‘i ia e malu ai ka mea lā‘au lapa‘au, i mākaukau ho‘i ‘o ia no kāna hana. Eia kekahi pule no ka ‘ohi ‘ana i ka lā‘au no ka ma‘i o ka maka:
I hele mai nei au e noi iā ‘oe, e Kāneikapōpolo
I lā‘au e ola ai ka maka o (Mea)
I ulu i luna
I kū i luna
I lālā i luna
I liko i luna
I ‘ōpū i luna
I mohala i luna
I pua i luna
I hua a o‘o i luna
I pala i luna
‘O ke ola o ka lā‘au āu, a Kāne,
no ka maka o (Mea). ‘Āmama.
Nānā ‘ia he mau loina ma ka ‘ohi ‘ana i ka lā‘au. Ke ki‘i i ka lā‘au, e hele me ka na‘au piha aloha. Inā hele ‘oe me ka mana‘o ‘ino, he hō‘ino aku ia i ka lā‘au a pohō. ‘O ka lā‘au nāna e ho‘ōla iā waho o ke kino, na ka lima ‘ākau e ‘ohi. Na ka lima hema ka ‘ohi i ka lā‘au ho‘ōla iā loko.
He mau loina ku‘una hou aku ko ka ‘ohi ‘ana i ka lā‘au, ‘o ia ho‘i, ‘a‘ole e ‘ohi ‘ia ka lā‘au inā paha e kāhea kua ‘ia ‘oe. Pēlā pū nō ho‘i inā hae ‘ia e ka ‘īlio, kani ‘ia e ka pueo, holo ‘ia e ka ‘iole, a kani ‘ia e ka mo‘o, ‘a‘ole nō ho‘i e ‘ohi i ka lā‘au. “Aia wale nō a maika‘i ke ki‘i ‘ana, a laila pono,” wahi a Samuela Ekaula i kākau ai ma ka nūpepa kahiko.
Eia hou kekahi, ua nānā ‘ia ka pō mahina ma ka lapa‘au ‘ana. ‘A‘ole i hana lapa‘au ma nā pō ‘Ole, no ka mea, he ‘ole ka loa‘a. ‘O nā Kāloa, nā Kū, a ‘o Hoaka, Kāne, a me Lono nā pō mahina maika‘i no nā hana lapa‘au.
He aha kekahi mau lāʻau maʻamau?
Nui nā meakanu i ho‘ohana ‘ia i lā‘au no ka lapa‘au ‘ana. ‘O ka ‘ōlena kekahi lā‘au no ka ho‘ēmi i ka pehu o ke kino. He ‘ai maka ‘ia, he ‘ai malo‘o ‘ia, a he inu ‘ia. Kāwili ‘ia nō ho‘i i pauka.
‘O ka hua kukui kekahi lā‘au ho‘opalupalu ‘ili. Pūlehu ‘ia ka hua a wehe ‘ia ka ‘i‘o a hemo mai ka iwi mai. Ku‘iku‘i ‘ia ka ‘i‘o a kulu mai ka ‘aila. Ho‘omākaukau ‘ia ka ‘aila kukui no nā keiki ‘akahi a hānau. Hamohamo ‘ia ka ‘aila ma ka ‘ili o ke keiki i palupalu maika‘i.
‘O ka pa‘akai a me ka ‘alaea kekahi mau mea i ho‘ohui pinepine ‘ia me kekahi lā‘au.
