Hoʻokele— ‘Ōlelo No‘eau #1789Kihe ka ihu i ka ʻale.One who sneezes when the spray from the surf rises at the bow of the canoe.Said of one who braves danger with indifference.
He ʻohana paha kou e noho ala ma kahi mamao loa? Kipa pinepine paha ʻoe iā lākou? I kekahi manawa, ʻo ka mamao kekahi mea e paʻakikī ai ka mālama ʻana i ka pilina ʻohana. I waena o nā lāhui holo moana o ka Pākīpika, ʻaʻole ʻo ka moana he mea hoʻokaʻawale; ʻo ke ala nō ia e hiki aku ai. A he ala e pili ai ia mau lāhui like o nā moʻomeheu, nā moʻolelo, a me nā moʻokūʻauhau.
Ka ho‘okele ‘ana a nā ‘ōiwi
ʻO nā hōkū, nā makani, nā ʻale kai, a me nā ʻōuli ʻē aʻe o ke ao kūlohelohe kai nānā ʻia e ka poʻe kahiko no ka hoʻokele ʻana i ka moana nui ākea, he mau kaukani mile ka mamao. ʻO ka hoʻokele kekahi kumu e loaʻa ai ke kanaka ʻōiwi o Hawaiʻi. Ua paʻa ma nā mele nā moʻolelo o kekahi mau huakaʻi a me nā hana a nā hoʻokele kaulana.
He mau aliʻi ka poʻe hoʻokele mua. Ua mākaukau lākou ma ka lawaiʻa, ke kilo hōkū, a me ka hōʻike honua. Ua kilo nō hoʻi lākou i ka hana a nā manu a me nā iʻa a me nā kau o ka makahiki, a me ka pili o ia mau mea i nā pō mahina. Ua loea loa kekahi poʻe ma ka ʻoihana hoʻokele, me he mea lā he mana hoʻokalakupua ko lākou.
No ka wa‘a a me ka nohona wa‘a
Kua ʻia nā kumu koa i ke koʻi a hana ʻia i kaʻele no ka waʻa holo moana. Hoʻohui ʻia ʻelua kaʻele me ka pola—he wahi papa o waena kahi e noho ai nā kānaka, a he mea kōkua ma ka lana maikaʻi o ka waʻa. Kapa ʻia ia ʻano waʻa he waʻa kaulua. Ua hauhoa ʻia nā māhele o ka waʻa i ka ʻaha. ʻO ka ʻaha, he kaula ia i hana ʻia me ka pulu niu, a he kaula ʻaʻalo wai, kāluhi, a ikaika nō ia. Ulana ʻia ka lau hala i peʻa no nā waʻa Hawaiʻi. Ua kāpili ʻia ka waʻa holo moana i mea e paʻa ai ma nā huakaʻi he mau kaukani mile ka mamao.
He mea nui ka meaʻai ma ka holo moana ʻana. Aia i loko o ka niu ka wai maʻemaʻe, a he meaʻai a he ʻaila kekahi. Ua kuʻi ʻia ke kalo i paʻi ʻai a wahī ʻia i ka lāʻī. Hiki ke mālama lōʻihi ʻia ka paʻi ʻai me ka ʻawaʻawa ʻole. Hiki pū ke hoʻohui me ka wai no ka hana ʻana i ka poi, a i ʻole, e ʻai ʻia me ia nō. Mau no ke koʻikoʻi o ia mau mea kanu ma ka papaʻai o ka Hawaiʻi. ʻO ka waʻa kaulua a me nā meakanu, ʻo ia nā mea i hiki ai ke laupaʻi ka poʻe Hawaiʻi ma ka pae ʻāina nei.
He mō‘aukala ho‘okele
Aia ma ka mōʻaukala o Hawaiʻi he mau hoʻokele kaulana. He mau aliʻi kiʻekiʻe a he mau kāhuna koʻikoʻi nō lākou.
No Hawaiʻiloa
ʻO ka hoʻokele mua e kaulana loa nei, ʻo ia ʻo Hawaiʻiloa. Iā ia e holo moana ana me kekahi hoʻokele kaulana ʻo Makaliʻi, ʻo Hawaiʻiloa mā nā mea i ʻike mua a pae mai ma nā kapa kai o Hawaiʻi. Hoʻi hou akula ʻo Hawaiʻiloa i kona one hānau e kiʻi ai i kāna wahine a me kā lāua poʻe keiki. Ua hōʻea mai lākou ma Hawaiʻi nei a lilo aʻela lākou ʻo nā kūpuna o ka lāhui Hawaiʻi. Ua kapa ʻia nā mokupuni o Hawaiʻi ma nā inoa o nā keiki a me nā moʻopuna a Hawaiʻiloa, e like me Maui a me Oʻahu. Aia hoʻi kekahi mau wahi pana nona nā inoa i pili iā Hawaiʻiloa, e like me Waiʻaleʻale, ke kuahiwi kaulana o Kauaʻi i kapa ʻia no kāna wahine. Ua holo ʻo Hawaiʻiloa ma ʻō ma ʻaneʻi o ka Pākīpika no ke kipa ʻana aku i kona mau ʻohana, he mau aliʻi nō lākou ma Nuʻuhiwa, Kāmoa, a me Polapola. Ua hoʻohana ʻo ia i kona ʻike hoʻokele ma ke kiʻi ʻana i nā kāne kūpono na kāna mau kaikamāhine a i nā wāhine kūpono na kāna mau keikikāne.
No Paʻao
Na kekahi hoʻokele kaulana i hoʻololi i ka hoʻomana Hawaiʻi kahiko ma ka lawe ʻana mai i ke akua ʻo Kū a me ka heiau luakini. He kahuna ʻo Paʻao no Kahiki. Ua haʻalele ʻo ia iā laila ma muli o kona hoʻopaʻapaʻa ʻana me kona kaikuaʻana ʻo Lonopele. Ua manaʻo ʻo Lonopele na ke keiki a Paʻao i ʻaihue i ka meaʻai. No ia manaʻo hoʻāhewa i ʻupu aʻe ai ke kaua hoʻomauhala i waena o Paʻao me Lonopele. ʻO ka hopena o ia hana, ua make ke keiki a Paʻao a me ke keiki a Lonopele. Haʻalele aʻela ʻo Paʻao no Hawaiʻi nei. ʻO Puna ka ʻāina mua a Paʻao i pae mai ai, ma laila ʻo ia i kūkulu ai i ka heiau luakini mua loa o Hawaiʻi, ʻo ʻAhaʻula.
Mai laila aku ʻo ia i holo ai no Kohala, kahi āna i kūkulu ai i ka heiau ʻo Moʻokini. Ua ʻike ʻo Paʻao i ka nele o ka ʻāina i ke aliʻi ʻole, no laila, ua hoʻi ʻo ia i Kahiki e kiʻi ai i aliʻi. He poʻe kāhuna ʻo Paʻao a me kāna mau mamo mai kona wā a hiki i ka wā iā Kamehameha I. ʻO Hewahewa ko Kamehameha kahuna. Ua kōkua ʻo Hewahewa i ka wāwahi ʻana i nā heiau ma hope o ka hoʻokāhuli ʻia ʻana o ka hoʻomana kahiko e Kaʻahumanu, Keōpūolani, a me Liholiho (Kamehameha II).
No Moʻikeha
Ma Waipiʻo, Hawaiʻi, ua pilikia ka poʻe i ka wai hālana. Haʻalele ke aliʻi o laila, ʻo ʻOlopana a me kāna wahine ʻo Luʻukia no Tahiti. I ko lāua hiki ʻana aku i Tahiti, ua pili ʻo Luʻukia me Moʻikeha, he aliʻi no Kahikinui (Tahiti). Ma ka hoʻomaka ʻana o ko lāua pili, ʻaʻole i nānā ʻo ʻOlopana, ʻaʻole ʻo ia i huhū, akā ma hope mai, piʻi nō kona huhū me ka lili pū. Hoʻopunipuni ʻo ʻOlopana iā Luʻukia no ka hoʻohuli i ko Luʻukia manaʻo a i mea hoʻi e pau ai ka pilina me Moʻikeha. Kaumaha ihola ʻo Moʻikeha, hoʻoholo ʻo ia e haʻalele iā Kahikinui me kāna keiki hānai no Hawaiʻi. Ua pae mai ʻo Moʻikeha i Kauaʻi a lilo aʻela ʻo ia i aliʻi nui ma laila. Nui kona hauʻoli i ka noho ʻana ma Kauaʻi, ʻaʻole ʻo ia haʻo iā Luʻukia. ʻO kāna hiapo nō naʻe kā Moʻikeha mea i haʻo ai, ʻo Laʻamaikahiki kona inoa. Manaʻo ʻo ia e hoʻouna i kekahi keiki āna e kiʻi iā Laʻa. Hoʻokūkū nā keiki a ʻo Kila kai lanakila. ʻO Kila ka mea e hiki ana ke hoʻokō i ia hana. Holo akula ʻo Kila, kiʻi ʻo ia iā Laʻa, a hoʻi maila i Hawaiʻi.
Ka ho‘okele ‘ana o kēia au
Ma mua loa, e holo pinepine ana ka poʻe ma ka moana Pākīpika. Ua emi maila naʻe ka nui o nā huakaʻi a noho paʻa ihola ka poʻe ma loko o ka ʻoluʻolu o ka ʻāina hou ʻo Hawaiʻi. Ma ka makahiki 1778 i hiki mai ai ʻo Kāpena Kuke i Hawaiʻi, a ʻaʻole ona mea i ʻike ai e hōʻoia ana i ka hoʻomau ʻia o ka hana hoʻokele moana a nā Hawaiʻi ma ia wā.
Nalu ka noʻonoʻo o ka poʻe kālaiʻike o waho o Hawaiʻi, pehea lā i hōʻea mai ai ka poʻe Hawaiʻi i kēia mau mokupuni, he 2,000 a ʻoi mile kona mamao mai nā ʻāina ʻē aʻe? Ua kānalua ia poʻe i ka hiki i ka poʻe Hawaiʻi ke holo moana me ka loaʻa ʻole o ka mekala, ka lole ulana ʻia, a me nā mauhaʻa hoʻokele o ke au hou.
Ma ka lā 8 o Malaki, 1975, ua hoʻolana ʻia he waʻa kaulua ma ke kai kūʻono ʻo Kāneʻohe. He lā nui ia ma ka mōʻaukala o ka hoʻoikaika moʻomeheu Hawaiʻi. Mai ia wā mai, ua holo ia waʻa ʻo Hōkūleʻa ma waena o Hawaiʻi me Polapola, Aotearoa, a me Rapa Nui. Ua lilo ʻo Hōkūleʻa i hōʻailona o ka pilina o nā lāhui o ka Pākīpika. Ua kūkulu ʻia nō hoʻi nā waʻa kaulua ʻē aʻe ma kēlā wahi kēia wahi o ka Pākīpika. Ma ka hoʻomākaukau ʻana i nā hoʻokele me nā kāpena, ʻānoni ʻia ka ʻike a me nā kiʻina hana kahiko me ka ʻike hoʻokele o kēia wā.
ʻAʻole like loa nā hoʻokele o kēia wā me nā aliʻi ʻimi ʻāina o ke au kahiko. Ke ʻimi nei nā haumāna hoʻokele o kēia au i nā ala holomua i loko o ka loliloli o ke ao. Ma ke aʻo i ka hoʻokele, ke ʻimi nei nā haumāna i ka hoʻomau i nā hana Hawaiʻi kuʻuna i mea e paʻa ai ka ʻike o ka wā ma mua, i akāka hoʻi ke ala e holo ai i mua no ka wā e hiki mai ana. Ma o nā waʻa kaulua e kaʻana aku ai i nā manaʻo hou a e pili hou ai me nā kūpuna.
He mau ‘ōlelo no‘eau i pili i ka ho‘okele
E ʻike ka hōkū o ka nalu, ʻo hōkū ʻula, ʻo hōkū lei.
Hoʻohana ʻia nā hōkū i hōʻailona no ka hoʻokele ʻana i ka waʻa.
Mai ka moʻolelo o Pākaʻa me Kūapākaʻa
Pae maila ka waʻa i ka ʻāina.
Ua māʻona.
Pukui (1983, #2566, ʻaoʻao 282)
Ka manu kaʻupu hālō ʻale o ka moana.
He kanaka mākaukau ma ka nānā a kilo pono ʻana.
Pukui (1983, #1479, ʻaoʻao 160)
