Lawaiʻa
He lawaiʻa no ke kai pāpaʻu, he pōkole ke aho; he lawaiʻa no ke kai hohonu, he loa ke aho.
A fisherman of the shallow sea uses only a short line; a fisherman of the deep sea has a long line.
A person whose knowledge is shallow does not have much, but he whose knowledge is great, does.
— ʻŌlelo Noʻeau #725

‘Ono ‘oe i ka poke? Maopopo anei iā ‘oe kahi o ka i‘a ‘ono loa? Ma ke kai nō kā ho‘i! A ma ka lawai‘a ‘ana e loa‘a ai.

He aha ia mea he lawaiʻa?

Wahi a Davida Malo, “‘O ka po‘e akamai i ke ki‘i aku i ka i‘a, ua kapa ‘ia ko lākou mau inoa he po‘e lawai‘a.” Eia hou, “‘O ke kanaka ikaika i ka mahi ‘ai a ikaika i ka lawai‘a, ua kapa ‘ia he kanaka waiwai nui loa.”

‘Elua ‘ano mea‘ai no ke kanaka ‘ōiwi: ‘o ka ‘ai a me ka i‘a. ‘O nā meakanu he kalo, he ‘uala, a he ‘ulu, ‘o ia ka ‘ai. ‘O nā mea‘ai ‘ē a‘e, kapa ‘ia he i‘a. ‘O ka i‘a holo, ka pūpū, ka limu, ka pa‘akai, ka pua‘a, ka moa, a me ka lau ‘ai, e like me ka lū‘au, ‘o ia ka i‘a. Na ka lawai‘a e ho‘olako i ka i‘a o kahawai a me ke kai na kāna ‘ohana a me ke kaiaulu. No laila, he hana nui a ko‘iko‘i kā ka lawai‘a.
 


He mea ma‘amau i ka po‘e lawai‘a ka ‘ōlelo ‘ana iā “holoholo” ma kahi o “lawai‘a.” He hana paoa a pakalaki ho‘i ka ‘ōlelo nui ‘ana no ka lawai‘a, ‘oiai he pepeiao ko ka i‘a.


No ka ʻoihana lawaiʻa

Nui nā ‘ano o ka lawai‘a ‘ana, e like me ka lawai‘a me ka makau, ka ‘upena, ka ‘ahele, ka ‘ō, a me ka hola i‘a. ‘O ka lawai‘a ‘upena ka ‘oi ma ka lawe nui ‘ana i nā i‘a. He mau ‘ano ‘upena lawai‘a, e like me ke kā‘e‘e ‘ōhua, ka papa hului (no nā i‘a kū), ka ‘upena ku‘u, ka ‘upena weke, ka ‘upena ‘ama‘ama, ka ‘upena ‘ōpelu, a he nui hou aku nā ‘ano. Wahi a John F. Pogue, “Ma ke ‘ano o ka i‘a i mana‘o ai e lawai‘a, pēlā nō ke ‘ano o ka ‘upena.”

E like me ka hana i ka ‘upena, pēlā ka hana i ka makau: hana ‘ia i kūpono no kekahi ‘ano i‘a. Mālama ‘ia nā makau i loko o ka ipu lē‘ī. He mea waiwai ka makau, a mana‘o ‘ia he mea ho‘okalakupua kekahi makau, i mālama a ho‘oili ‘ia mai kekahi hanauna a i kekahi.

No ka hola ‘ana i ka i‘a, ho‘ohana ‘ia ka ‘ili a me ka lau o ka ‘auhuhu a me ka ‘ākia. Ho‘oku‘iku‘i ‘ia a wali, a ho‘okomo ‘ia i loko o ke kāheka nui o ka i‘a. Aia i loko o ka ‘auhuhu me ka ‘ākia nā kemikala e lōlō malule ai ka i‘a no ka manawa pōkole, a e lana wale ana nō ka i‘a me ka ‘oni ‘ole. He ‘ohi wale nō ka hana a ka lima i ka i‘a. Ma ka hola ‘ana, ‘a‘ole pilikia ka ‘āpapapa a ‘a‘ole ho‘i ma‘i ke kanaka ke ‘ai aku i ka i‘a. Mākaukau nō nā kānaka lawai‘a i nā ‘ano lawai‘a like ‘ole e pilikia ‘ole ai ka ‘āina.


Ua kapa ‘ia ka makau ho‘okalakupua a Māui ‘o Mānaiakalani. Me Mānaiakalani ho‘i i kūlia ai ‘o Māui i ka ho‘ohui ‘ana i nā mokupuni o Hawai‘i nei a he ho‘okahi wale nō. I mea ia e wai ‘au‘au ai ka hele ‘ana mai kekahi mokupuni a i kekahi mokupuni; ‘a‘ohe kai ma waena e holo ai.


Nā kapu lawai'a

Hahai ka po‘e lawai‘a i nā lula ‘o‘ole‘a, ‘o ia ho‘i ke kapu, no ka mālama ‘ana i nā lako o ke kai. Maopopo i ke kanaka lawai‘a nā pō‘aiapuni o ke ola o kēlā i‘a, kēia i‘a. Ma ke kau ho‘ohua o kekahi i‘a, ‘o ia ho‘i ka wā “hāpai” o ka i‘a wahine, ua kapu ia ‘ano i‘a, ‘a‘ole e lawe ‘ia. I mea ho‘i ia e loa‘a ai ka manawa e māhuahua a‘e ai ka hanauna i‘a hou. He pili ke kau ho‘ohua o ka i‘a i nā pō o ka malama, a he pili nā pō o ka malama i ke kai pi‘i a me ke kai emi, ke anilā, a ia mea aku, ia mea aku o ke ao kūlohelohe.

I mea ho‘i ke kapu e lōkahi ai. Ma ka wā e kapu ai ka lawai‘a ma kekahi kahakai, ua noa ma kekahi kahakai ‘ē a‘e. I ka wā kapu o ka lawai‘a ma ke kai hohonu, ua noa ka lawai‘a ma ka ‘āpapapa. Ma ka wā kapu o kekahi ‘ano i‘a, ua noa kekahi ‘ano i‘a ‘oko‘a. Ua ola ahuahu ke kai a me nā mea o loko i ke kapu. ‘E‘ole ka lako o ke kai i nā i‘a, mā‘ona ai ka ‘ōpū o nā ‘ohana, lawa ai ho‘i ka i‘a e kuapo ai me kō ā uka. Loa‘a nō ho‘i nā i‘a i ka wā e hiki mai ana.

Ma ke kapu ho‘i e mālama ‘ia ai nā pono lawai‘a. He kapu ka ‘a‘e ‘ana o ka wāwae ma luna o ka mākoi a me ke aho i ‘ole e haumia.

Akua lawaiʻa

He mau akua lawai‘a, e like me Kū‘ulakai, Hinapukui‘a, a me kā lāua keiki, me ‘Ai‘ai. Ua lilo lākou ‘ekolu he mau akua a ‘aumākua paha o ka lawai‘a.

‘E‘ole ‘o Kū‘ulakai, loa‘a ai ka loko i‘a ma Hawai‘i nei. ‘O ka loko i‘a kahi e mahi ‘ia ai ka i‘a. He nani ka nui manomano o nā i‘a e lawe ‘ia mai ka loko i‘a mai i kēlā kau, kēia kau me ka ho‘opau ‘ole i nā i‘a o ke kai a me ka ho‘opilikia ‘ole ‘ana i ke kai a me ka wai.

No ‘Ai‘ai, he mo‘olelo no kāna makau i kapa ‘ia ‘o Mānaiakalani—‘o ia ho‘i paha ka makau ho‘okahi na Māui, pehea lā? Ua ‘ai ka puhi kupua ‘o Ko‘ona i ka makau, a pepehi ‘ia akula e ‘Ai‘ai. ‘O ia puhi kupua kai wāwahi i nā pā a me ka mākāhā o ka loko i‘a a ko ‘Ai‘ai makua kāne i kūkulu ai ma Hāna, Maui, ka mua loa ho‘i o nā loko i‘a ma Hawai‘i nei.

Ma kekahi mo‘olelo, ua ho‘ohana ‘o ‘Ai‘ai i kāna pā ‘o Kahuoi no ka lawai‘a ‘ana i ke aku no kāna wahine hāpai. He ho‘okauhua ia i kāna e ‘ono ana. Ua piha ka wa‘a o ‘Ai‘ai i ke aku iā Kahuoi.

Ma muli o ke a‘oa‘o a kona makua, ua ka‘apuni ‘o ‘Ai‘ai i nā mokupuni o Hawai‘i me ke a‘o pū i ka ‘oihana lawai‘a i ka lehulehu. Ua kūkulu nō ho‘i ‘o ia i nā kū‘ula. He heiau lawai‘a ke kū‘ula, kahi e ho‘omana ‘ia ai ke akua lawai‘a. ‘O “ko‘a” kekahi inoa. Ma ke kū‘ula e ho‘omoe ai ka lawai‘a i ka i‘a mua i loa‘a iā ia, he mōhai ia na ke akua lawai‘a. ‘Oia mau nō ka mōhai ‘ana i ka i‘a mua a maika‘i loa paha i ke kū‘ula a hiki i kēia wā.

No ka hua‘ōlelo ‘o “ko‘a,” he mau mana‘o kona i pili i ka lawai‘a ‘ana. ‘O ke ko‘a kahi o ke kai e noho ai kekahi ‘ano i‘a, a, ma muli o kēlā, ‘o ia ho‘i kahi e lawai‘a ai. He ko‘a ‘ahi, he ko‘a aku, he ko‘a ‘ōpelu, a pēlā wale aku.

Ka ʻoihana lawaiʻa e mau nei

He ‘ike kūli‘u ko nā kūpuna i ke ao ākea–‘o ke kai a me ka ‘āina. Ua akamai loa nō ho‘i ma ka noho pono ‘ana ma luna o ka ‘āina a me ka mālama ‘ana i ke kai. A ‘o ia nō ka hana a kekahi po‘e o kēia au. A hiki i kēia wā, lawai‘a nō nā lawai‘a ma kahawai, ke kāheka, nā ‘āpapapa, a me ke kai uli. Hā aku nō kekahi hanauna i ko lākou ‘ike lawai‘a a hiki i kekahi hanauna, i mea e mau loa aku ai nō.  

Aia nō ke ola nei nā loea o nā ‘oihana like ‘ole, ‘o ka ho‘okele ‘oe, ‘o ka holo kai ‘oe, ‘o ka lawai‘a ‘oe. Mau nō ke ku‘u ‘ana i nā ‘upena a me ke kākele ‘ana i nā aho lawai‘a a kākou. Kūpono nō nā hana lawai‘a, ‘a‘ole ia he hana ‘ino i nā ‘āpapapa, ‘a‘ole ia he lawe ‘ālunu, ‘a‘ole ia he lawe i nā i‘a li‘ili‘i loa. Nānā ‘ia ka pō o ka malama no ka ho‘oholo ‘ana i ka wā maika‘i o ka lawai‘a. Hahai ‘ia ho‘i ke kapu, i loa‘a ka i‘a i kēia mua aku. He loa nō ke aho a ka lawai‘a.

He mau ʻōlelo noʻeau no ka lawaiʻa

He makau hala ‘ole.
He makau e loa‘a ai ka i‘a i nā manawa a pau.
(‘Ōlelo No‘eau #789)

Hana a lau a lau ke aho, a laila loa‘a ka i‘a kāpapa o ka moana.
E ho‘omākaukau pono no ka pāhana nui.
(‘Ōlelo No‘eau #446)

‘O ka hana ia a ka lawai‘a iwi paoa, iho nō ka makau, pi‘i nō ka i‘a.
‘Ōlelo ‘ia no ka lawai‘a laki. Aia ma kona mau iwi ka mana e laki ai ‘o ia.
(‘Ōlelo No‘eau #2403)

Ola akula ka ‘āina kaha, ua pua ka lehua i kai.
‘Ōlelo ‘ia no Kekaha, Kona, Hawai‘i. I ka noa ‘ana o ka lawai‘a ma ke kai uli, ‘ike ‘ia nā wa‘a o nā loea i ka holo aku holo mai.
(‘Ōlelo No‘eau #2478)