Kumukahi

Ko kākou poʻe koa

He mea nui ke koa i loko o ke kaiaulu Hawai‘i o ka wā kahiko. ‘O nā koa ke kia‘i i ka ‘āina a me kona mau lako, a me ke aupuni me ke ea o nā ali‘i. Ko‘iko‘i ke kuleana o nā koa. Ke ‘upu a‘e ka pilikia ma waena o ‘elua ali‘i, ‘o nā koa nā mea e kūpale ana i ke ali‘i a me ka po‘e, inā he maluhia a inā paha auane‘i he kaua.

Ua kūkulu ka po‘e kahiko i ka ‘ōnaehana kālai‘āina no ka ho‘omāhuahua ‘ana i nā lako o ka ‘āina. Na nā ali‘i nui ka ‘ai ‘ana i nā ‘āpana ‘āina nui, a i kekahi manawa, ua ‘ai i ka mokupuni holo‘oko‘a. ‘O nā ali‘i ma lalo iho, no lākou nā ‘āpana ‘āina i emi mai ka nui, e like me ke ahupua‘a. He kuleana ko ke ali‘i ma ka maka‘ala ‘ana i ka loa‘a mau o nā lako o ka ‘āina. No ka make‘e ‘ana o kekahi ali‘i i ka ‘āina o kekahi aku, ua kaua kekahi po‘e ali‘i. Ua hō‘ulu‘ulu nā ali‘i i nā pū‘ali koa no ke kūpale ‘ana i ka makemake a me ke ea o ke aupuni. ‘O ia kekahi kumu i lilo ai nā koa he mau mea nui i loko o ke kaiapili Hawai‘i.

He ali‘i ka nui o nā koa. Ua mākaukau nā koa i ka lua. Ma ka wā keiki i koho ‘ia ai ke koa e nā loea i ‘ike i nā mākau e pono ai. Ua hānai a a‘o ‘ia ke koa ‘ōpiopio ma ka pā lua, he ‘ano kula e a‘o ‘ia ai ka lua. Ma laila, ua a‘o ‘ia ka ha‘iha‘i iwi, ka mokomoko, a me ka hākōkō. Ua a‘o ‘ia nō ho‘i ke ka‘akālai kaua.

Ua maopopo i ke koa ka hakakā me nā mea kaua, e like me ka ihe, ka lā‘au, ka pāhoa, a me ka ma‘a. ‘O ka leiomano ka mea kaua punahele na kekahi po‘e ali‘i. He lā‘au ia me nā niho manō niuhi i ho‘opa‘a ‘ia ma luna ona, kohu pahi.

I ka hopena o ke a‘o ‘ana o ke koa, mālama ‘ia ka ‘ailolo. He ‘ano ‘aha‘aina ka ‘ailolo, a he hō‘ailona ia no ka puka ‘ana o ka haumāna, i ‘ano like me ka ‘ūniki ma ka hula. Eia ma lalo he māhele o kekahi mele i oli ‘ia ma ka ‘ailolo.

‘Ailolo

O Ku‘ialua o ke akua poolua
O ka opae limu iki,
O niu li‘i la, o niu halala,
O pelupele a-, a opeope a,
E lele mai hunahuna mai ka lani,
He koae ula, koae kea,
O ku‘i o lua
Ke ki palaha o ku-lele-po e,

Ke kumu o ka lua a me nā koa

A‘o i ke koa, e a‘o nō i ka holo.
‘A‘ole hilahila i ka ‘auhe‘e ‘ana i ka make. Aia a ola, ‘ike mai paha auane‘i i ka lā o ka lanakila.
Pukui (1983, 26 #219)

Aia he mau mo‘olelo no ka ho‘okumu ‘ia ‘ana o ka lua. Mana‘o kekahi po‘e he pili ko ka hula me ka lua. Ke nānā mai ia po‘e, ua ‘ano like ka ne‘e ‘ana o ke kino ma ka hula ku‘i a me ka ‘ai ha‘a me nā ‘ai ma ka lua.

Mana‘o na‘e kekahi po‘e ua ho‘okumu ‘ia mai ka lua i ka wā i hiki mai ai ‘o Pā‘ao i Hawai‘i, me kona lawe pū mai i ke akua ‘o Kūkā‘ilimoku. ‘O ke akua ia o ke kaua, i ho‘omana ‘ia mai ka wā iā Pā‘ao a hiki i ka wā iā Kamehameha Pai‘ea.

No ka pā lua a me ke koa ma ke kaiaulu

He niuhi ‘ai holopapa o ka moku.
‘Ōlelo ‘ia no ke koa ikaika. Maka‘u nui ‘ia ka niuhi i kona weliweli.
Pukui (1983, 91 #841)

Mahalo ‘ia nā koa e ka po‘e a pau. ‘O nā koa lanakila ma ke kaua, ua lilo iā lākou nā pōmaika‘i ‘o ka ‘āina me ka mana. He mau ali‘i ka nui o nā koa ‘oihana, a he mau pūkaua ho‘i lākou, he mau alaka‘i no ka pū‘ali koa.

I ka wā kaua, ua a‘o ‘ia nā maka‘āinana i ka hana koa. Nui ka no‘ono‘o ma ke ka‘akaua ‘ana. Koho ‘ia ke kahua kaua kūpono e nā alaka‘i o nā ‘ao‘ao ‘elua. Ma laila e ho‘onohonoho no‘eau ‘ia ai nā koa no ke kaua ‘ana. I kekahi manawa, ho‘oholo ‘ia ka lanakila ma ke koho ‘ana i ka moho nāna e hakakā no kona ali‘i. He hana maika‘i ia i emi ai ka nui o nā make ma nā ‘ao‘ao ‘elua. Ke ‘auhe‘e kekahi koa a hō‘ea ma ka pu‘uhonua, ‘a‘ole ‘o ia i pepehi ‘ia. He wahi palekana ka pu‘uhonua no ka po‘e a pau.

Aia i ka mana o ke koa ka lanakila me ke eo. ‘Oi aku ka mana o ke koa ma kēlā me kēia lanakila ‘ana ma luna o kona hoa paio.

Ka ‘oihana koa a me ka lua i kēia wā

He ‘a‘ali‘i kū makani mai au; ‘a‘ohe makani nāna e kula‘i.
He ‘ōlelo ho‘ohālike a he ‘ōlelo kaena kēia. Like ke kanaka me ke ‘a‘ali‘i hina ‘ole i ka makani; e kū koa ‘o ia i loko nō o nā hihia a me nā pilikia.
Pukui (1983, 60 #507)

Ko‘iko‘i nō nā koa i loko o ke kaiapili Hawai‘i o ka wā kahiko. ‘O nā ali‘i kaulana loa, he mau koa maika‘i loa nō ho‘i lākou. ‘O Kamehameha Pai‘ea ka mō‘ī hope loa i kaua pū me nā ali‘i ‘ē a‘e. ‘O Kamehameha nō ka mea i na‘i i nā mokupuni a pau a ho‘olilo ihola i ho‘okahi aupuni ma lalo ona. Ua maluhia a‘ela ka nohona, ‘a‘ohe kaua i waena o nā ali‘i. ‘A‘ole i pono nā koa e like me ka wā ma mua.

I ka hiki ‘ana mai o ka po‘e haole, ua lawe pū ‘ia mai nā mea he nui i loli ai nā koa a me ka lua. Ua ho‘ohalahala ‘ia nā hana ku‘una a nā ‘ōiwi e nā mikioneli. Mana‘o ‘ia, ‘o ka lua me ka ‘oihana koa, he hewa ia, he hana ‘ino na ka po‘e pōā a lima koko. I ka ho‘omaka o ke kenekulia ‘umikumamāiwa, kohu mea ua nalowale ka lua, ‘a‘ole i ho‘omau ‘ia. Eia kā, e ho‘oma‘ama‘a ‘ia ana nō ma nā ‘ōpao o nā hale a ma kua‘āina kekahi. Ua ho‘omau nā ‘ōlohe (nā loea lua) i ka ho‘oili i kēia ‘ike mai nā kūpuna mai.

I kēia mau lā, aia he mau pā lua e a‘o nei i ka hakakā Hawai‘i me nā hana ‘ē a‘e o ka ‘oihana koa. I loko nō o ka loa‘a ‘ole o ke kaua mai ka wā iā Kamehameha mai, aia nō ke ho‘oma‘ama‘a nei nā koa. ‘O nā mana‘o nui o ka lua, ua lilo i mea alaka‘i i ka no‘ono‘o o nā kānaka o kēia wā. He kōkua ka lua ma ka mālama ‘ana i ke olakino a me ka ‘imi ‘ana i ka pono ma loko o nā hana a pau a ke kanaka. ‘O kekahi mākau e pono ai ke koa a me nā kānaka a pau, ‘o ia ka ‘ike ‘ana i ka lā o ke koa a me ka lā o ka holo. Pēlā ho‘i ka ‘imi ‘ana i ka maluhia, ka ho‘ōla, a me ka pili ‘uhane; he mau mea nui o ka nohona kanaka. Ma ka hahai mau i ke ala o nā kūpuna, ho‘ohanohano kākou i ka ‘ike a me nā hana ku‘una a lākou i ho‘oili mai ai.