Kumukahi

E hānai kānaka

Ua mana‘o ‘ia, ma kahi o ka hopena o nā makahiki 1700, aia ma kahi o ka ho‘okahi miliona mau kānaka Hawai‘i ma Hawai‘i nei—ua ‘ano like me ka pū‘uo kanaka o Hawai‘i i kēia wā o kākou. No ka nui loa o nā kānaka, ua pono e haku ‘ia nā hana e lawa ai ka mea‘ai na nā kānaka me ka mālama pū i nā waiwai kūlohelohe.

Na ka mahi ‘ai a me ka lawai‘a i ho‘olako i ka ‘ai me ka i‘a na ka lehulehu. He loea ka mahi ‘ai ma ka ho‘oulu meakanu. Ua ‘ike nō ‘o ia i ke ‘ano o ke kahe ‘ana o ka wai a me nā loli o ke anilā. Ua kūkulu nā mahi ‘ai i nā lo‘i he nui wale a me nā ‘auwai lō‘ihi loa. Ua haku ‘ia ho‘i nā ‘ōnaehana halihali wai i hiki ai ke ho‘oulu i ka meakanu ma nā wahi malo‘o.

‘Oihana mahi ‘ai

I hāna ka pō, i hāna ke ao.
Ho‘omaka ka hana a ka mahi ‘ai ma ke kakahiaka nui a ho‘omau ‘ia ma nā hola o ke ao.
Mary Kawena Pukui, ‘ōlelo no‘eau  #1154 (1983, 126)

‘O ka ho‘oulu mea‘ai ka hana nui a ka mahi ‘ai. Nui nā meakanu a nā ‘ōiwi, e like me ka ‘uala, ka ‘ulu, ka uhi, ke kō, ka mai‘a, ka niu, a me ke kalo. Ua ho‘oulu ‘ia kēia mau meakanu no ka ho‘onui i ka mea‘ai i loa‘a i kēlā kau, kēia kau. Ma ka lo‘i a ma ka māla ho‘i e ulu ai,

‘O ke kalo ka mea‘ai ko‘iko‘i loa. Ulu ke kalo ma ka lo‘i a ma ka māla nō ho‘i. He pilina nui ko ke kanaka me ke kalo. ‘Ike ‘ia ka pilina ma ka nānā ‘ana i kekahi mo‘okū‘auhau.

Mana‘o ‘ia he kupuna ‘o Hāloa no nā lāhui ‘ōiwi o Hawai‘i. Ua ‘ike kākou ma nā mo‘olelo, ua hānau ‘alu‘alu ‘o Hāloanakalaukapalili, ‘a‘ole i ola. Ua kanu ‘ia ‘o ia. A laila, ma kahi ho‘okahi i kanu ‘ia ai ‘o Hāloa i ulu a‘e ai ke kalo mua loa. Ma hope, ua hānau ‘ia ko Hāloa kaikaina, he kanaka. A kapa ‘ia kona inoa no ke kaikua‘ana, ‘o Hāloa. No laila, ‘elua Hāloa; ‘o ka mua ke kalo, ‘o ka lua ke kanaka.

Ma kēia mo‘olelo i pa‘a ai ka pilina o ke kaikua‘ana me ke kaikaina. ‘O ke kalo ke kaikua‘ana, nāna e mālama a hānai i ke kaikaina. ‘O ke kanaka ke kaikaina, nāna e mālama i ke kaikua‘ana a me ka ‘āina. No laila, he pilina ‘ohana ko ke kanaka me ke kalo a me ka ‘āina.

Aia ka mana i loko o ke kanu, ka huki, a me ka ‘ai ‘ana i ke kalo. No nā ‘ōiwi Hawai‘i, ‘o ke komo ma ia mau hana, pēlā e nui a‘e ai ka mana, a e maika‘i ai ke olakino.

Nā hana ku‘una a ka mahi ‘ai

‘O kāu aku, ‘o kā ia ala mai, pēlā ka nohona o ka ‘ohana.
Ka‘ana ka mahi ‘ai i kāna ‘ai me ka lawai‘a, ka‘ana ka lawai‘a i kāna i‘a me ka mahi ‘ai.
Mary Kawena Pukui, ‘ōlelo no‘eau  #2441 (1983, 266)

Nānā nā mahi ‘ai i nā pō mahina ma ka ho‘oholo ‘ana i ka wā maika‘i e kanu ai a e ‘ohi ai ho‘i i nā meakanu. Oli lākou i nā mele a pule i nā pule e noi aku ana i nā akua i ka helele‘i mai o ka ua a me ka ulu kupuohi o nā meakanu.

‘O ka heiau mahi ‘ai, ua kapa ‘ia he māpele. ‘O Lono ke akua nui o ka mahi ‘ai. Ua pule nō ho‘i ka mahi ‘ai iā Kāne, ke akua o ka wai, a me Kanaloa, ke akua o ka moana no nā lako e ola ai.

Eia nā mea i ho‘ohana pinepine ‘ia e ka mahi ‘ai: ‘o ka lima, ka wāwae, a me ka ‘ō‘ō. He lā‘au lō‘ihi a ikaika ka ‘ō‘ō, he ‘alahe‘e, ‘ūlei, a he kauila paha ka lā‘au. Ho‘ohana ‘ia ka ‘ō‘ō no ka mahi ‘ana i ka lepo, ka wehe ‘ana i ka pōhaku, a me ka ‘ohi ‘ana i ka mea‘ai.

Hana ‘ia nā lo‘i ma ka ‘āina pālahalaha ma kahi kokoke i ka pūnāwai a i ‘ole ke kahawai. Nānā mua ‘ia ka waiho ‘ana o ka ‘āina, a laila, hana ‘ia nā lo‘i ma kahi kūpono. Waele ‘ia ka nahele, ho‘opa‘a ‘ia nā kuāuna, a ho‘omākaukau ‘ia ka lepo. Ho‘okahe ‘ia ka wai ma ka ‘auwai a i loko o ka lo‘i. Kahe ka wai mai kekahi lo‘i a i kekahi, a laila, ho‘iho‘i ‘ia ka wai i ke kahawai.‘Ōlelo ‘ia, ma‘ema‘e ka wai ma ka hopena o ke kahawai ma kai me he mea lā ‘o ka wai ia ma ka māno wai i uka. Na ka lehulehu i hana i nā lo‘i.

Aia nā māla ma nā ‘āina kula. He ‘ane‘ane kanahā ‘īniha ua o ka makahiki ma nā kula. He kūpono ia no ka mahi ‘uala. Ua kūkulu nā mahi ‘ai i nā iwi, he mau pā pōhaku li‘ili‘i, i mea e ma‘ū maika‘i ai ka lepo a i pale makani no nā meakanu. Kanu ‘ia nō ho‘i nā meakanu nui a me nā kumulā‘au i mea ho‘omalu no nā meakanu li‘ili‘i. Ho‘ohana ‘ia ke kukui me ka lā‘ī i kīpulu. Ua hana pū nā mahi ‘ai me ko ke kaiaulu ma ka mālama pono ‘ana i nā māla.

Ka ‘oihana mahi ‘ai i kēia wā

Kuehu ka ‘ai ho‘opau a ka ua.
‘Ōlelo ‘ia no ka ulu maika‘i ‘ana o nā meakanu i ka ua.
Mary Kawena Pukui, ‘ōlelo no‘eau  #1863 (1983, 201)

Mau nō ka ‘oihana mahi ‘ai i kēia wā. Ke ho‘i nei nā ‘ōiwi Hawai‘i i ka ‘āina no ka ho‘olako ‘ana i ka nohona o ka ‘ohana a me ko ke kaiaulu. Eia kekahi, ke nui a‘e nei nō ka po‘e ‘auamo i ka hana mahi ‘ai. Ua wehe hou ‘ia nā lo‘i me nā māla no nā kaiaulu, a na ko ke kaiaulu nō e mālama. He la‘ana maika‘i ‘o Ka Papa Lo‘i o Kānewai ma ke Kulanui o Hawai‘i ma Mānoa. Ho‘ohana ‘ia nā lo‘i ma laila no ke a‘o ‘ana i ka hana mahi ‘ai ku‘una i nā haumāna kulanui a me ka lehulehu. ‘O ke kalo i ho‘oulu ‘ia ma laila, he mea‘ai ia na nā kūpuna o ia wahi. A ua ‘oi aku nō ka ‘ike a me ka mahalo i ke kuleana o ka mahi ‘ai.

Hana ma ka lo‘i